Análise da toponimia de VILALBA. O porqué dos nomes
.svg.png){kind=spacer}
Esperamos que poida ser de utilidade para o que sinta curiosidade por un tema que nos amosa unha pequena vista á nosa historia e aos que pasaron por estas terras e lles deron nome.
ABADÍN (Alba)
Deriva dunha antiga (uilla) Abbatini, forma en xenitivo de Abbatinus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola) que tería existido neste lugar.
Este antropónimo deriva do latín eclesiástico, como abbas/abbatis 'abade', co sufixo diminutivo -inus. (cf. A. Boullón, 2014. "Antroponimia medieval galega (ss. VIII–XII)").
Trátase dun topónimo frecuente en Galiza, coas variantes Abedín e Badín.
ABELEDO (Insua, Oleiros)
Remite ás cualidades de abrigo do lugar, pola súa situación.
Os dicionarios de galego recollen "abrigueiro" como "Abrigo, paraxe defendida dos ventos" (cf. Estraviz).
ADAÚLFE (San Simón da Costa)
Deriva dunha antiga (uilla) Ataulfi, forma en xenitivo de Ataulfus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un antropónimo de orixe xermánica.
O Nomenclator rexistra outro Adaulfe en Líncora (Chantada, Lu), así como as variantes Adoufe e Adulfe.
AGADÍN DE ABAIXO (Oleiros)
AGADÍN DE ARRIBA (Oleiros)
Deriva dunha antiga (uilla) Agatini, forma en xenitivo de Agatinus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola) que tería existido neste lugar.
Este antropónimo deriva do grego agathé, -ón 'bo, probo' (cf. A. Boullón, 2014. "Antroponimia medieval galega (ss. VIII–XII)").
AGUIAR (Ladra)
Tanto "aguieira" como "aguiar" aluden a lugares frecuentados polas aguias ou nos que aniñan. Pode tratarse dunha referencia metafórica, aludindo á situación e orografía do lugar.
O AIRADO (Santaballa)
Os dicionarios recollen para "airado" a acepción de:"Curral pegado à casa para onde saem os porcos". Noutras palabras, debe tratarse dun sinónimo de "eira", "patio", "curral".
ALAMPARTE (Xoibán)
De "alén-parte" (latín illĭnc parte ‘de alá’, ‘da outra parte’), un adverbio arcaico co significado de "da outra banda, do outro lado", aplicado a terreos e lugares.
En Galiza constan dezaseis lugares chamados Alemparte, xunto coas variantes Alamparte (Foz e Vilalba), Lamparte (Boqueixón, Palas de Rei e Sarria) e Lomparte (Lourenzá).
ALBA (Alba)
Esta freguesía figura atestada no séc XII:
' Triauada, media, Vendena, media; Insula media iuxta Albam' (T.Sobrado)
Tal como indicado para VILALBA, remitiría á cor branca ou talvez ao nome dun antigo posesor.
Por outro lado, tamén puido ter unha orixe máis antiga, xa prelatina, aludindo á hidronimia ou á oronimia. Para algúns autores podería ter relación coa base indoeuropea *albh- 'branco', aplicado á cor das montañas espidas ou nevadas. De Hoz (1963: 231) tamén considerou que *albh- "branco" adquirira unha especialización semántica hidronímica. Bascuas (2002: 271) interpretouno como hidrónimo, dun tema hidronímico *alv-; observou que moitos dos lugares situados á beira dun río, como en Alba de Aliste ou Alba de Tormes, Barca d'Alva, así como a existencia dos hidrónimos franceses Albe, Aube (Dauzat, Deslandes e Rostaing 1982: 18, 23). Porén, J. J. Moralejo (2009) sinala que abunda en toda Hispania as formas en alb- como orímico, non sempre preto de correntes fluviais (cf. J. J. Moralejo, 2009. "Hidronimia prerromana de Gallaecia". Kremer, Dieter (ed.) "Onomástica galega II". Verba 64: 50).
ALFAIATE (Román)
Este topónimo debe aludir á profesión dun antigo posesor do lugar.
O termo alfaiate é sinónimo de xastre, derivado do árabe al-haiiât, «alfaiate», xa atestada en Galiza no séc XII:
[...] Dominicus Ioannes conf., Facencortel otorgo, Ioannes alfaiat octorgo et conf., [...] a. 1150, T. C.Stgo (CODOLGA)
ALGARA (Distriz)
Debe remitir ao apelativo "algara" na acepción de "cova, barranco subterráneo" que recolle o dicionario de E. Rodríguez.
Tratandose dun núcleo de poboación, tamén pode encaixar a acepción de "tropa de xente, correría, escaramuza", presente tamén en portugués "Incursão militar feita em terra inimiga" e en castelán, e derivado do árabe hispano alḡára, e este do clásico الغارة al-ḡārah.
É un topónimo frecuente en Galiza, con 13 poboacións rexistradas no Nomenclátor, así como múltiplos microtopónimos, e igualmente presente no resto da Península.
Pode ser o que pareza, derivado do verbo "mirar", aludindo a un lugar en alto con boa visibilidade ou, alternativamente, pode remitir a unha antiga propiedade do Viscondado de Altamira.
Por outro lado, autores como Rosa Pedrero apuntan a que podería ter orixe prelatina, en relación á forma prerromana "mira", presente en hidrónimos como Mirante (<*Mira-nt-i), Miranzo (<*Mira-nt-io), etc, que inclúen sufixos -nt- de orixe prerromana (cf. R. M. Pedrero, 1996. "El hidrónimo prerromano Mira"). É interesante reparar tamén en Mirela, co típico diminutivo usado para afluentes ou para o cauce alto dos ríos (e.g. o "Sarela"), que volve a confirmar o carácter hidronímico do elemento *mira. En canto ao elemento inicial "al-t-", podería corresponder coa raíz indoeuropea *al- 'elevar', o mesmo que o latín altus ou o celta alto.
AMARIGO (Alba)
Derivado do nome persoal Amalaricus, ou máis improbábel Amaricus. Estes dous nomes persoais, son de orixe xermánica (o cal non quer dicir que o posesor tivese tal orixe en absoluto).
Atopamos tamén unha Figueira Amariz en Bares (Mañón, ACo).
AMENEIRA (Román)
Alude a unha árbore ameneiro que tería certa relevancia na paisaxe para ser referente toponímico.
AMIDO (Oleiros)
Alude a un lugar onde abundaban os ameneiros ou amieiros.
Os dicionarios de galego recollen dúas acepcións para a voz "aneiro" (cf. Estraviz s.v.):
(1) Aplica-se à árvore que um ano dá pouca ou nenhuma fruta e outro dá muita.
(2) Diz-se do terreno lavradio ou herdade que um ano se dedica a uma variedade de cultivo e ao seguinte se destina a outra, alternando assim na produção.
Dado que se rexistra tamén na toponimia as formas abundanciais Anido, pensamos que debe remitir á primeira acepción, indicando un lugar plantado de pequenas árbores aneiras, que alternan anos de moita e pouca produtividade.
O APAXO (Santaballa)
Este topónimo debe referir ao alcume dun antigo posesor.
Aínda que os dicionarios rexistran a voz "paxo" 'parado, falto de disposición', así como as derivadas paxolo, paxoco, paxote, paxoleiro, paxoliño. Tamén "apaxo" ten unha acepción de "folgazanaría".
O Nomenclator rexistra un núcleo de poboación Paxán na freg. de Sancovado, así com "O Paxón" no Freixo (As Pontes), outro núcleo de poboación "Paxón" en Viveiro, así como unha Cruz de Paxón en Vieiro. O caso da Paxota, en Moeche, tamén podería tratarse doutra variante, e relacionarse coa mesma motivación de alcume. Tamén As Paxonetas, nos Freires (Ortigueira), debe tratarse doutro derivado (o sufixo -etas dálle, de feito, un certo apunte despectivo, propio para un alcume, reforzando en parte a hipótese).
ARÁN (Ladra)
Topónimo que proviría dunha (uilla) Ariani, forma en xenitivo de Arianus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). O nome persoal Arianus, ben atestado na Idade Media, trataríase, seguindo a Boullón Agrelo, dun derivado do lat. Arius, variante de Arrius, Arrianus (Kajanto 141). Foi un nome adoptado polos visigodos despois de se converteren ao arianismo (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 62).
O paso Arián > Arán non é estraño, sería similar ao de Adrianu > Adrao. Nesta zona, ademais, dáse a evolución piollo > pollo, miolo > molo.
Tampouco podemos descartar outro nome persoal, (uilla) Arani, en xenitivo de Aran(i)us. É un nome persoal atestado nos séculos X e XI:
[...] Ego clientulus cum peccatorum mole depressos [nomine Arani confesor] et Ostofreda [...] a. 995 Odoario (CODOLGA)
[...] manu mea subscripsi confirmo. Arani abba Celenovensis confirmo [...] a. 1071 Flórez (CODOLGA)
Os topónimos Arán teñen certa representación na toponimia galega, así o Nomenclator rexistra outras poboacións Arán nos concellos de Oleiros e Santa Comba, así como os composto Fontarán en Cospeito e Bouzarán en Tordoia. Tamén rexistra Aráns na Cañiza. O PTG tamén rexistra dous microtopónimos Arán.
ÁRBOL (Árbol)
Figura atestado en 1128 como 'S. Laurentius de Arbore' (CODOLGA: Mondoñedo).
O significado é transparente, do latín arborem 'árbore', remitindo a unha árbore referente por estar destacada na paisaxe ou por outras razóns.
A ATADOIRA (Belesar)
Topónimo escuro. Poderíamos pensar nun deverbal a partir de "atar", e remitiría a un lugar no que se realizaba unha acción de atado, o cal non acertamos a explicar. Porén, o PTG rexistra unhas terras O Atadoiro en Sa (O Páramo, Lu), co cal pode encaixar.
Por outro lado, podemos especular que se tratase dunha reinterpretación dun antigo *A Anta d'Oira. De feito, a leste preto da Atadoira están situadas unhas mámoas (Mámoas da Atadoira).
AUGARRÍO (San Simón da Costa)
Esta poboación queda nunha zona chá preto do río (neste caso entre dous ríos, preto da confluencia), tal como acontece para a poboación de Augarrío do Valadouro (Lu) e igualmente para a de Oleiros (ACo).
Trátase dun topónimo que semella máis transparente do que é. Sen dúbida relativo ás augas, mais posiblemente non se trata dun composto "auga-río", senón derivado de "augar".
O Nomenclator rexistra tres poboacións Augarrio, nos concellos de Vilalba (Lu), O Valadouro (Lu) e Oleiros (ACo), así como o PTG varias terras Augarrío(s) e Augarría(s).
Talvez teña significado análogo á voz homónima aguarrías 'orballo' rexistrada en Cantabria (cf. A. Gil Olcina et al., 2009. "Clima e hipótesis de cambio climático en la región geográfica del sureste ibérico").
Por outro lado, atopamos o topónimo Talagra, situado ao pé de Augarrío (Oleiros). Talagra é case seguro que veña dun Trala-Agra "detrás da agra", co que cabería a hipótese para Augarrío de se tratar dunha "Agra (do) Río", que evolucionaría para *Agarrío por disimilación de vibrante. O paso final de *Agarrío para Augarrío é facilmente explicable por reinterpretación/reetimoloxización. Porén, non todos os casos de Augarrío/a(s) corresponden a zonas chás propicias para agras.
A BAIUCA (Codesido)
A voz baiuca está recollida nos dicionarios de galego como ‘taberna, tasca' (RAG). Porén, tanto en portugués como no galego de Asturias ten tamén a acepción de "casa pequena moi pobre", e similarmente en portugués "Casa pequena e imunda", polo que é verosímil que en galego tivese tamén esa acepción.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio da Baiuca (cf. PARES:296)
BALSA (Goiriz)
A BALSA PEQUENA (Vilapedre)
O topónimo "balsa" indica unha charqueira, un estanque, e tamén un lugar onde medra a vexetación. Segundo Coromines, é unha voz hispánica prerromana que ten o significado de ‘oco do terreo que se encharca’.
O lugar da Balsa Pequena debeu tomar a caracterización de Pequena con respecto a Balsa.
Canto á etimoloxía, Villar relaciónaa coa raíz indoeuropea *bhel- 'branco, brillar', con extensión -s- (cf. p. 299 de F. Villar. "Indoeuropeos y no indoeuropeos en la Hispania prerromana"). Alternativamente, podería ter a orixe na raíz indoeuropea *uel- 'virar', que E. Bascuas apunta para "Baleira" (cf. p.315, E. Bascuas. "Estudios de hidronimia paleoeuropea gallega").
A Balsa aparece atestada no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz
[...]casa deun alto situada en el lugar da Balsa [...] a.1762 (cf. PARES:151)
BALTAR (Belesar)
Deriva dunha antiga (uilla) Baltarii, forma en xenitivo de Baltarius, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un antropónimo de orixe xermánica.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar debaltar (cf. PARES: 199)
BARBEITAS (Goiriz. Sancovade)
O dicionario define "barbeito" como "terra de labor que se deixa descansar unha tempada sen sementar", ou tamén "terra de secaño".
Debe tratarse do lugar que aparece atestado no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz:
[...]casa deun alto situada en el lugar de Barbeitos [...] a.1762 (cf. PARES:245)
A BARDELA (Román)
A BARDOEIRA (Nete)
As formas bardela e bardoeira derivan de barda e bardo, termos que os dicionarios definen como:
ʻCercado, cierre, valla, resguardo o defensa de tojos, zarzas y malezas con que se rodean las fincas para que no se pueda entrar en ellas. Lo mismo que sebeʼ (RAG: 1913–28),
ʻCierta extensión de un sembrado de trigo maduro y dorado, que ya puede segarseʼ (X. L. Franco [(1936-) 1972]) ou
ʻMontón. Gran cantidadʼ (Carré Alvarellos: 1926–1931).
É palabra de orixe escura, probabelmente prerromana, talvez emparentada con "barra".
No caso da Bardela, trátase da forma en diminutivo antigo de barda. Aínda sen estar recollida nos dicionarios, podemos pensar nun cercado de sebe constituída de toxos e maleza.
No caso da Bardoeira, trátase dunha dobre sufixación -ón + -eira, formación a partir de bardo. Para bardo, Rivas Quintas recolle a acepción de:
"Cepas de vid que guiadas por alambre forman seto. Sª Baia de Urrós, Allariz, Our" (FrampasIII, 2001)
Por tanto, bardoeira, derivado de *bardón, co sufixo -eira que neste caso tería un carácter abundancial, podería referir a un conxunto de fileiras de vides, o cal tería sentido para un topónimo.
O BARREIRO (Árbol, San Simón da Costa, Santaballa)
BARREIROS (Rioaveso)
OS BARREIROS (Belesar)
Os topónimos "Barreiro(s)" e "Barreira(s)", frecuentes na toponimia galega, derivan en xeral do sustantivo común "barro" ‘arxila, lama’, de orixe prelatina, mediante o sufixo -eiro (< latín -ārĭŭ).
Porén, nalgúns casos están ligados cos nomes barra ou barreira e aluden á orografía. O máis probable é que este Barreiros proceda da derivación de barro tal como indicamos, e remita a un lugar onde abundaría o barro, posiblemente onde se extraía barro ("barreira"). Tamén puido referir a un grupo de 'persoa que traballa co barro, oleiro', pois é outra acepción que os dicionarios tamén recollen.
O lugar de Barreiros de Rioaveso vén recollido no Catastro de Ensenada para Rioaveso (1753), ao referir os límites da freguesía: 'de alli aotra cruz nombrada de Barreiros'
BELESAR (Belesar)
Deriva dunha antiga (uilla) Belisarii, forma en xenitivo de Belisarius, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un antropónimo de orixe xermánica.
Indica Martínez Lema que esta freguesía aparece nun documento de 1128 como S. Martinus de Belsar, e nun repartimento de 1488 como la yglesia de San Martinno de Belsar. Tal como explica Martínez Lema, a perda do -e- intermedio evitou que se perdese o -l- intervogálico e pasase a Beesar. O paso de Belsar a Belesar posterior trataríase dunha inserción dun [e] anaptítico, que no caso do topónimo vilalbés, tal como indicado previamente, aínda non acontecera ou se consolidara no final do s. XV (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Aparece aínda como Belsar no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
dela fra de San Martin de Belsar (cf. PARES: 38)
No séc XIX a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 80 casas e 420 persoas, repartidas nas seguintes poboacións:
Aldea, Baltar, Cabanamille, Cabanela, Caibanca, Campelo, Campos, Crucilada, Currela, Fonte, Porcadas, Gondebay, Lagares, Len, Louredo, Montañagrande, Montañapequeña, Meire, Outeiro, Pereira, Pena redonda, Penadanta, Reibocha, Ribeira, Ribadós, Vilanova, Vilasilvestre y otros varios.
En 1980 aínda constaba a parroquia como dividida en catro "escuadras": Montaña, Aldea, Outeiro e Penarredonda.
O Nomenclator de Galicia rexistra cinco lugares Belesar, entre eles unha parroquia, así como catro Belsar, todos da mesma orixe.
BICHICÁN (Lanzós)
Este topónimo debe remitir, dada a súa terminación, a un nome de posesor dunha uilla altomedieval. De feito, en 1214 está atestado un portum de Bechicane, e en 1595 un villar de Vichicán, que reafirman a hipótese de se tratar dun nome de posesor:
[...] Silis fluvius intrat in Mineum, et cum portum de Bechicane integre ex utraque parte fluminis Minei, et inde descendit [...] a. 1214 RibasdeSilSanEstebanCD (CODOLGA)
[...] uno en el villar de Vichicán, y otro en las cortiñas da Canle [...] (cf. P.S. Maseda, 2006. "Testemuñas heráldicas e documentais dun fidalgo lucense", in Cuadernos de Estudios Gallegos).
Non é un topónimo único: ademais deste Bichicán de Lanzós, hai rexistrado un Bichicán en Vilachá (freg. Portocelo, Xove, Lu) e mais un Bichicáns en Vincios (Gondomar, Po), así como coa grafía Vichicán en Trobo (Begonte, Lu), e Bichacán en Vigo (Paderne, ACo).
Canto ao nome persoal concreto do que deriva, é máis difícil de establecer. Poderíamos especular nunha (uilla) *Uisticanem ou (uilla) *Uisticani, derivado de *Uistica, nome de orixe xermánica formado polo temá Uist + o sufixo -icca/-ecca. Porén, non atopamos atestado tal nome persoal.
Poderíase pensar nun composto de Busto (corte, estábulo) + <nome de posesor>. Sen embargo, é moi improbábel que as cinco ocorrencias deste antropónimo fosen precedidas por *Bustu.
Sen convencer ningunha das opcións anteriores, semella máis probábel que se tratase dun alcume: tendo en conta que as formacións en -án son frecuentes para alcumes (cfr. burrán, fuchicán, lacazán, larpán, moucán, velloucán,..), podemos pensar nun derivado de bocheco ou bocheco, á súa vez derivado de bocho 'bandullo, papo' . De feito, os alcumes Bocho e Bocheco, xa está atestado na Idade Media: ("Suarius Bocheco", s.d., CODOLGA). Analogamente aconteceu co topónimo A Reibocha (Belsar) (ver A REIBOCHA).
BIDUÍDO (Lanzós)
Fitotopónimo que alude á abundancia de bidueiros nese lugar.
A BISPEIRA (Ladra)
Zootopónimo derivado do latín vesparia, 'niño de vespas'. É un topónimo frecuente, sobre todo na microtoponimia, con moitas variantes, como Avispeira/o, Vispeira/o, Vespeira, Bespeira, Bispeira/o, Vespeira/o, Vespeiriña, e os derivados da forma véspora, como A Avesporeira, A Pena das Vésporas, As Vísporas, A Chaira das Vísporas.
BODÁN (San Simón da Costa)
Este lugar vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os batáns existentes na freguesía: ' enel sitio de bodan'
Este topónimo debe remitir, dada a súa terminación, a un nome de posesor dunha uilla altomedieval, tal como acontece como outros moitos deste concello e de toda Galiza.
Canto ao nome persoal concreto, é máis difícil de establecer. Probablemente teña a mesma orixe que o topónimo Bedán e Donbedán. O paso de Bedán para Bodán non é estraño en galego, polo influxo da bilabial (acontece tamén nas labiodentais, cf. fermento>formento ou no pt. fame>fome).
Deste modo, e seguindo a Martínez Lema, o nome persoal poderíase derivar do tema xermánico *bid- / *bit-, de orixe discutida. Piel-Kremer (HgNb 46) documentan o antropónimo monotemático Veta en textos altomedievais portugueses, ao tempo que mencionan tamén o patronímico correspondente na secuencia Sueiro Uetazi (1096) e mais un derivado hipocorístico Vetila (San Vicente de Oviedo 980). De aí, Martínez Lema, seguindo a Piel-Kremer (HgNb 46), postula un antropónimo monotemático *BET(T)A / *UET(T)A, "a partir de cuxa variante de acusativo *BET(T)ANE / *UET(T)ANE, e mediante un sintagma como *(UĪLLA DĒ) BET(T)ANE /*(UĪLLA DĒ) UET(T)ANE ou similar, podemos extraer sen excesivas dificultades fonéticas" (cf. P. Martínez, 2011. "A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV)").
Existe tamén un Vilar de Bodán en Rioaveso (Cospeito, Lu).
BOIZÁN (Boizán)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que esta freguesía aparece nun documento de 1128 como Sanctus Iacobus de Buigani, aínda que indica que semella unha interpretación defectuosa, mentres que no repartimento de 1488 xa figura como Santiago de Boyçan (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
En canto á etimoloxía, seguindo a Martínez lema, é probábel que proceda dun dos varios derivados do adxectivo e cognome BONUS; en concreto, podería tratarse de *BONITIANUS, creado a partir de BONITUS, co sufixo –(I)ANUS.
Derivaría, xa que logo, dunha antiga (uilla) Bonitiani, forma en xenitivo de Bonitianus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Por outro lado, seguindo a Miguel Costa (blog Frornarea), pode derivar de Bonizani, forma en xenitivo do antropónimo xermánico Boniza ( ˂ PG *Bonizaz, ADN: 327):
'et testis (signum) Boniza presbiter ' (CODOLGA: Mondoñedo 871)
Esta seguinda interpretación cadra mellor en relación coa forma Buigani atestada en 1128, polo que a consideramos máis probábel.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 26 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Balboeira, Boizan, Gabín, Grumar, Outeiro, Regobide, Sabugeiros , Vijil y otros cas[eríos].
OS BOIZÁS (Oleiros)
Este topónimo debe remitir á pertenza do lugar a oriúndos da veciña freguesía de Boizán.
BON AIRE (Xoibán)
Topónimo transparente, desiderativo, como Vilaboa ou Bembibre, de bene vivere (lugar para) vivir ben'
BOSENDE (Carballido)
De (uilla) Badosindi, derivado da forma en xenitivo de Badosindus, o nome do antigo posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola) que tería existido neste lugar.
É un nome de orixe xermánica.
BOUZAMELLE (Román)
Composto de (*baltea) Manelli, derivado da forma en xenitivo de Manellus, o nome do antigo posesor da bouza que tería existido neste lugar.
É un nome de orixe latina.
BRAÍNLLE (Lanzós)
Este topónimo, igual que os Braílle e Braelle, remiten a un nome de posesor(a) Ebrildi (HGN 69.4) (cf. A. Boullón, 2017. "Nomes, topónimos e apelidos: camiños de ida e volta").
BRAÑAMOURA (Codesido)
Composto "Braña Moura". A caracterización de moura pode remitir á cor ou, igualmente probábel, a algún tema lendario, en relación aos "mouros" e "mouras", moi extendidos no folklore galego, moitas veces aludindo a lendas de antigos habitantes.
A BRAÑEIRA (Noche)
En xeral, brañeira é sinónimo de braña. Nun contexto toponímico, podemos interpretalo como caracterización do lugar, propio para a produción de braña ou balume.
O BRAÑÓN (Lanzós)
O dicionario define brañón como "Terreno de pasto mau a causa da humidade que possui" (Estraviz).
BROZ (Goiriz)
Este lugar aparece como "Broze" no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz
[...]casa terrena situada en el lugar de Broze [...] a.1762 (cf. PARES:111)
Probabelmente remita a un nome de posesor, dada a terminación e o feito de ser un núcleo de poboación, o mesmo que o outro Broz existente, na freg. de Pino (Cospeito, Lu).
Un destes dous podería ser o atestado como Beroce no séc XIII :
[...] Arie Petri de Parrega, vobis Domno Arie Fernandi de Beroce Iudici Lucensi libenti [...] a.1294, LugoCatCD (CODOLGA).
Podería remitir ao nome Ueroce atestado nunha ara na prov de Lugo, relacionado co nome Vrocius lusitano. Indica Nicandro Ares: "Veroce, nome que comparei co que leva na Galia unha ara adicada a Marti Vorocio e cos nomes persoais Verocilla, Verocia, Verocius, Werocus, atestiguados en diversos lugares da Europa céltica, así como Vrocius na Lusitana" (cf. N. Ares, 1986. "Virro reviliaeco", teónimo lucense", in Grial nº. 94: 479-482).
Ademais do lugar de Broz (Pino, Cospeito, Lu), tamén pode compartir nome o lugar de Brocermo (Támoga, Cospeito, Lu), a partir dun *Broze Ermo.
BUSTELO (Gondaísque, Lanzós)
O topónimo alude ao diminutivo de busto, moi frecuente en formacións toponímicas do Noroeste peninsular (Piel 1989:81-85). Un "busto" designaba unha "corte, estábulo", e por extensión un "lugar para pasto, pasteiro", "rabaño de gando vacún" ou "curral de bois e vacas", xeralmente no monte, lonxe das poboacións.
J. M. Piel matizou que especialmente se refire a “pastos altos, pastos de verán”, citando a Sarmiento, que xa adiantaba as mesmas ideas.
Gonzalo Navaza, na súa Toponimia de Catoira, di que os topónimos "Busto" e "Bustelo" naceron na Alta Idade Media como granxas ao cargo dunha familia de servos que coidaba os rabaños dun señor. Neste sentido, e seguindo a J. J. Moralejo, M. Costa deriva bustum do composto proto-céltico *bou-st-om 'estancia (para/de) vacas' (cf. blog Frornarea), á súa vez derivado da raíz indoeuropea *gwōw- 'vaca' (IEW: 482).
BUSTOFREÁN (Vilapedre)
De Bustu Froilani, un "busto" dun antigo posesor altomedieval de nome Froilanus.
É un antropónimo de orixe xermánica. Freán é un dos resultados de Froilanem, forma do acusativo de Froila, derivado mediante o sufixo hipocorístico -ila, a partir de Froia, e este do gótico frauja ‘señor’ (HGN, §106; Boulllón 1999: 221, 222).
Hai un Freán no veciño concello de Xermade, que tamén aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764): sitio de Frean (cf. PARES: 162).
Para "busto" 'estábulo; pasteiro', ver a entrada BUSTELO.
BUXIBÁN (Codesido)
Semella plausíbel interpretalo como derivado dun Bustu Iouiani, que remite a un busto propiedade de Iouianus, sendo Iouiani a forma en xenitivo. Para "busto" 'estábulo; pasteiro', ver a entrada BUSTELO. Para Iouiani, ver XOIBÁN.
Canto á posíbel relación co Xoibán deste concello, ao quedar a máis de 20km, non deben ter máis significado que indicar que debía ser un nome popular nesta zona na alta Idade Media.
CABANAMILLE (Belesar)
O nome aínda aparece vacilando entre Cauanamille e Cauanamille no séc XVIII, pois aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa con sualto al lugar de Cauanemille (cf. PARES:81,153)
sitio de Cauanemille (cf. PARES:82)
una casa al sitio de Cauana mille (cf. PARES:166,234)
Trátase dunha forma composta derivada dunha Capanna Emilii, forma en xenitivo de (A)emilius, nome do antigo posesor da cabana e do lugar.
O nome Emilius, latín clásico Aemilius e actual Emilio, é de orixe latina.
Para Cabana, ver CABANAS.
CABANAS (Oleiros)
A CABANELA (Belesar)
Forma en diminutivo de "cabana", do latín capanna 'cabana'.
O topónimo Cabanas, plural de cabana, é transparente. Este uso de "Cabanas", no plural, parece remitir a un pequeno núcleo rural, inicialmente baseado nun agrupamento de chozas ou de vivendas de uso temporal. Cabanna / cabana na súa acepción de 'casa rústica elemental' xa se atopa ben atestado na documentación medieval.
No caso da forma Cabanela, en diminutivo antigo en -ela, indícanos a súa antigüidade.
O CABO DA ALDEA (Santaballa)
Este topónimo transparente alude á parte da poboación, lugar ou grupo de casas, situado no "estremo da aldea", a parte oposta á entrada principal.
É un topónimo frecuente e, xunto con outros como CABO DE VILA , definen o posicionamento do lugar no estremo oposto ao comezo da aldea ou vila.
O CABRADOIRO (San Simón da Costa)
Podemos pensar que aluda a un "O Crebadoiro", de "crebar", pola forma do terreo. A situación do lugar, cunha importante desnivel ao norte, semella confirmar esta hipótese.
Rivas Quintas rexistra "cabradoiro" como un "crebe no terreo" (cf. E. Rivas, 1989. "Lingua galega, historia e fenomenoloxía").
Alternativamente, tamén supoñendo un "Crebadoiro" orixinario, pode aludir a actividades de regadío, tendo en conta a acepción que recollida no dicionario Estraviz de "Apertura lateral numa presa de regadio ou de moinho, frequentemente provida de comporta, para deixar sair a água." (cf. aquí).
Este topónimo ten certa frecuencia, así, existen outros Cabradoiro en Valcarría (Viveiro), en Devesos (Ortigueira), e un "Cravadoiro" en Muras.
CACHEIROS (Rioaveso)
O nome "cacheiro" podería estar relacionado con "terreo de mato, de monte, que se roza e queima para sementar trigo ou centeo". Di Sarmiento:
Cachar significa rozar y quemar un terreno lleno de matorrales para sembrar en él centeno o trigo. Cachada es esa heredad y cacheira un terreno muy espacioso para el mismo fin.
Outra acepción rexistrada sería a que se usa actualmente en Dodro: "leira pequena traballada e coidada preto das aldeas".
O CADAVELLO (Santaballa)
Topónimo un tanto escuro.
Poderíamos pensar nun diminutivo de cádavo. A voz "cádavo" designa os cepos dos toxos en pé, que permanecen nun toxal queimado (cf. DdD). Porén, sería estraño atopar o nome dunha planta en diminutivo como topónimo.
Alternativamente, podemos especular que derive do sintagma "Cando Vello", tal como acontece no lugar de Viveiro, que aparece no Dicionario de Madoz (1845-1850) con nome "CANDO BELLO".
Un "cando" designa un "brote grande do castaño".
Tampouco podemos descartar totalmente, dada a caracterización de "vello", que esteamos perante un alcume dun antigo posesor do lugar.
AS CÁDEVAS (Lanzós)
Interpretación incerta.
Podemos pensar que teña a orixe en Cádavas, con posterior disimilación. Un cádavo designa un "Pau de toxo, uz, queiroa, xesta etc., medio queimado ou chamuscado, que queda no monte despois dun incendio", "Rama seca dalgúns arbustos, como toxo, uz, queiroa, xesta etc., utilizada para acender o lume" (RAG).
A forma en femenino trataríase da caracterización dunhas terras cádavas, nas que quedaron os cádavos após un incendio, talvez por rozas.
CADRIÑO (San Simón da Costa)
Diminutivo de "cadro".
Estes topónimos Cadro probabelmente remitan á disposición chá e rectangular do terreo, á forma cadrada do lugar.
Por outro lado, os dicionario de galego inclúen a acepción de "establo, corte", que encaixaría ben para un topónimo.
Non podemos descartar, no entanto, que poida aludir aos restos dunha edificación en cadro, en ángulo recto, e remitir talvez a restos romanos (a planta dunha vila ou outro edificio) ou dun castro. Estas cementacións en escuadra resultarían pouco comúns para os poboadores da Idade Media. En efecto, Pascual Riesco asígnalle esta orixe arqueolóxica a varios "Escuadro" existentes na provincia de Zamora e noutras (cf. P. Riesco, 2019. "Toponimia de la provincia de Zamora. Panorámica documental, ...").
CAIVANCA (Belesar)
CAIVANCAS (Mourence)
O dicionario define caivanca como 'depresión suave do terreo' (cf. RAG).
Vén atestado outros Caivanca nas Pontes e en Momán...
CAL DA PENA (Oleiros)
CAL DE ABELLEIRA (Vilapedre)
CAL DE GAIÁN (Tardade)
O CAL (San Simón da Costa,Tardade)
Un "cal" ou "cale" designa a zona en forma de canal onde se xuntan dous montes na súa parte baixa.
CALDAS (Lanzós)
Hidrotoponimo, que deriva de AQUAS CALDAS 'augas quentes', aludindo a augas termais.
O CALDEIRÓN (Codesido)
Posibelmente, moitos dos frecuentes lugares de terra adentro chamados O Caldeirón remitirán a un gran caldeiro metaforicamente, a pozas grandes ou pías que se habían de encher coa auga da chuvia.
Por outro lado, semella aínda máis probábel que se trate dun alcume, ligado a persoas que facían caldeiros. As formas en -ón son usadas moitas veces para alcumes. Esta hipótese refórzaa o feito de que a maioría correspondan microtopónimos. Tamén a reforza o feito de existiren moitos en feminino, A Caldeirona, coa típica adxectivación en feminino para unha terra, aludindo ao nome do dono (como acontece con A (terra de) Capón> A Capona, As (terras de) Filipón> As Filiponas, A (terra de) Gonzalvo > A Gonzalva, A (terra) de Martiz> A Martiza, As (terras) de Lopo > As Lopas, As (terras) de Xan Preto > As Xampretas).
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar do Caldeyron (cf. PARES: 196,299)
CALDRAGA (Mourence)
O nome Caldraga debe tratarse do composto "Cal da agra", remitindo a unha agra situada nun cale. Un cal ou cale designa un 'espazo de terra formada pola parte baixa de dúas montañas ou alturas próximas', que forman unha canle.
Unha "agra" é definida polo dicionario como "finca labrantía de certa extensión e chá, ou conxunto de heredades labrantías, xeralmente de varios donos, cerradas de arredor" (cf. DdD).
O sistema tradicional de parcelamento en agras consistía na división de parcelas agrupadas en bloques ou conxuntos, tendo cada un destes bloques ou "agra" un peche exterior comunal. Nas agras, as parcelas eran alongadas e delimitadas por marcos.
Xeralmente, as agras pechábanse despois da sementeira e abríanse cando a colleita. Deste modo, protexíase da entrada do gado e dos consecuentes danos nos cultivos. O peche era por unha cancela. As parcelas tiñan servidume de paso, que permitía sementar por orde. O peche das agras podía ser temporal mediante acumulación de terróns ou por sebes de ramas entrelazadas de toxo e xestas, ou permanente con muros de pedra (cf. S. Calvo, G. Méndez e R. A. Díaz, 2011. “Los paisajes culturales de agras en Galicia y su dinámica evolutiva” in "Ager").
CAMBA (Samarugo)
Posiblemente sexa referido á orografía "arqueada" da zona. A palabra "camba" ten varias acepcións, todas relacionadas con "cousa curva", como "peza curva da roda do carro", así como a de "val" (cf. dicionario de Cuveiro Piñol, 1876). Existe tamén o verbo "cambar", "arquear, curvar" (cf. DdD).
AS CAMPAS (San Simón da Costa)
O termo "campa" ten varias acepcións recollidas nos dicionarios de galego. Debemos interpretar que remite a unha "campiña no monte" ou "lugar no que medra espontaneamente a herba, prado de pasto".
A outra acepción, de "laxe de sepultura", sería improbable que tivese tantas ocorrencias na toponimia. Menos aínda semella que encaixe a acepción de "campá", tamén usada na zona.
CAMPELLO (Belesar)
CAMPELOS (Carballido, Corvelle)
O lugar de Belesar aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Canpello (cf. PARES:220)
CANCELO (Santaballa)
O significado é transparente. Unha "cancela", do latín tardío cancella, na toponimia dá nome a un terreo, curral ou lugar pechado por unha cancela, a cal evitaba o paso do gado e das persoas.
En paralelo á súa vixencia, o apelativo "cancela" cristalizou na toponimia ben cedo. Atopámolo como topónimo, a modo de exemplo, nun documento de 1399:
" .. outro tarreo que faz na cancela de Goente .."
Eladio Rodríguez, a respecto das cancelas, fai no seu dicionario un comentario etnográfico indicando a crenza de que antigamente se reunían as almas dos defuntos xunto delas e por iso non se pechan con violencia, para non mancar os espíritos que veñen do máis alá (cf. DdD).
A Cancela de Goiriz aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz
[...]casa situada en el lugar da Canzela [...] a.1762 (cf. PARES:266)
A de Codesido aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio Canzela (cf. PARES: 222,223)
CANDAÍDO (San Simón da Costa)
A CANDEEIRA (San Simón da Costa)
Os termos "candaído", "candaeiro", "candedo", "candaoso", "candeal" indican un garabullal, un lugar onde abundan os "candos" ("garabullos", "guizos") (cf. Verba num. 4. Cf. E. Rivas Quintas, 2001).
En Galiza son frecuentes os topónimos relacionados Candaedo, Candaendo, a Canda, o Candal, Candaoso, Candaosa, etc. En Asturias, León e Zamora existen as formas correspondentes Cándano, Cándana, Candanal, etc.
CANDORCA (Lanzós)
Este topónimo é relativamente frecuente en Galiza. O termo "Candorca" probablemente derive de "cand-" + "orca".
O termo "cando", segundo G. Navaza, designa en xeral "póla seca", "vara para alumar", "pau queimado"(cf. aquí). Abondan, así, os topónimos "Candaedo" e similares.
Parece derivar dunha raíz indoeuropea *(s)kand- 'resplandecer, brillar', como no lat. candeo "brillar", "arder". Partindo desta raíz, postulouse un elemento céltico *kando-, e *kándanos, do que derivaría "cando".
A respecto do elemento -orca, Gª de Diego suxeriu que podía ser un adxectivo ‘cóncavo, profundo’, que ocasionalmente adquiría valor sustantivo ‘cova, sima’. Almeida Fernandes relaciona -orca con ‘dolmen’. Cremos que, tendo en conta a súa representacion nos topónimos galegos, como "Pandorca", "Candorca", "Cavorca" ('barranco profundo'), "Cañorca", "Lamborca", así como en portugueses como "Palorca", tórnase bastante probable ese significado de "sima, barranco".
En concreto, o topónimo "Candorca" parece confirmar que, na maioría destes topónimos, o primeiro elemento é adxectival, e o apelativo é orca: "cand-" ten sentido como 'brillante', e o feito de ir "-orca" en feminino, parece apuntar a que non é sufixo ou adxectivo, pois nese caso, sendo asociada a "cando", sería candorco.
É importante notar que se pode descartar unha orixe no apelativo "candorca" 'orca, cetáceo' e tamén 'muller grosa e suxa': aínda que nun topónimo podería encaixar como alcume, é improbable se temos en conta a relativa frecuencia deste topónimo. Máis improbable aínda unha vez que vemos a frecuencia dos topónimos en -orca/-orco.
O CANTEIRO (Codesido)
A voz "canteiro" pode aludir a unha persoa dese oficio ou dese apelido. De feito, o apelido "Canteiro" xa figura atestado en Galiza no século XII (cf. L. Méndez. "Os sobrenomes nos apelidos").
Alternativamente, podemos interpretalo como derivada de "canto", ben no sentido de "recuncho" ou no de "pedra grande non labrada". O dicionario de Carré Alvarellos recolle esta acepción de "recuncho", remitindo ás voces Canto e curruncho (cf. L. Carré, 1951. "Diccionario galego-castelán").
O CAÑOTAL (Carballido, Ladra)
Topónimo que alude a un lugar onde abundaban as cañotas. Unha "cañota" refire a un castaño secular, de tronco oco, moi grande. Outro significado, aínda presente na lingua actual, é o de "o resto de tronco de árbore ou planta que fica despois de cortala".
En xeral os topónimos "Capela" aluden ao significado transparente de ermida, pequena igrexa. Algunhas veces poderían ter unha acepción xeral de "capa pequena", aludindo á orografía cónica do terreo.
AS CARBALLAS (Román)
Unha "carballa" designa un carballo grande, centenario.
Alusión a un lugar no que abundaban os carballos, a unha carballeira.
Este lugar aparece atestado como Carualido nun documento de 1128, do rei Afonso VII e súa nai a raíña Urraca:
[...] sancta Maria de Carualido sanctus Laurentius de Arbore sanctus Iurgius de Riuula uerso cum sancta Eolalia.[...] a. 1128 Flórez (CODOLGA)
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta dos seguintes lugares:
Caneiro, Condado, Granda, Hego Lamelas, Muras, Ordoño, Pico, Riazón, Samil y algunos caseríos de poca consideración.
CARBALLOLONGO (Santaballa)
CARBALLOTORTO (San Simón da Costa)
Resulta complexo explicar a motivación para estas referencias a un carballo concreto, fosen longo ou torto. Pode tratarse de elementos que destacaban na paisaxe ou, talvez, agrome nalgúns casos un simbolismo detrás que non somos quen de interpretar.
Este topónimo vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os muíñoes existentes na freguesía: 'alsitio de Carballo torto'.
A CARBOEIRA (Román)
O CARBOEIRO (Carballido, Oleiros)
Topónimos que remiten á produción de carbón vexetal. Esta produción, con combustión controlada (con pouco oxíxeno) de árbores e ramas, tivo importancia histórica, pois era usada para fines pre-industriais como uso nas forxas e ferrarías.
No caso de "carboeiro", aparece nos dicionarios de galego coa acepción de ‘persoa que fai ou vende carbón’. Tamén o podemos interpretar como lugar onde se produce.
O lugar da Carboeira vén citado no séc XIX no Diccionario de Madoz como CARBUEIRA como “l. en la prov. de Lugo, ayunt. de Villalba, y felig. Sta. Eulalia de Román”, e contaba con "2 veciños e 9 almas" (cf. P. Madoz, 1845. "Diccionario Geográfico Estadístico Histórico de España y sus posesiones de Ultramar"). No Nomenclator de 1888 cítase como integrante Santa Baia de Román a aldea de Carboeira, formada por dez casas (8 dun piso e 2 de dous) que albergaban unha poboación de 52 persoas de feito e outras tantas de dereito (cf. Nomenclator de las ciudades, villas, lugares, aldeas y demás entidades de población de España de 1888).
CARDOSA (Insua)
Fitotopónimo que alude a un lugar onde abundaban os cardos.
CARLETE (A Torre)
Diminutivo de Carlos ou Calros, co sufixo -ete, que moitas veces é usado como hipocorístico (Pepete) ou como alcume, xa desde a Idade Media:
[...] et Petrus Pelagii dictus Rebolete et uxor mea Viuanda Dominici [...] a.1326 (CODOLGA).
Podemos pensar que remita, xa que logo, ao nome ou alcume dun antigo posesor ou fundador deste lugar.
CARPACEIRAS (Nete)
Derivado do substantivo carpaza co sufixo -eira, facendo referencia á abundancia dese vexetal no lugar.
A forma carpaza/carpazo (coas súas variantes carpanza/carpanzo) é a denominación xenérica dada a varias especies botánicas pertencentes ás familias das cistáceas e das ericáceas, e atópase espallada pola maior parte do territorio galego.
O Nomenclátor de Galicia, rexistra A Carpaceira nos concellos de Begonte (Lu) e do Carballiño (Ou).
CARRACEDO (Oleiros)
Indica lugar onde abundaba a planta chamada "carrizo". Algunhas veces pode ser relativo a outra planta, o "carrasco".
CARRACELAS (Rioaveso)
Interpretación incerta. Gonzalo Navaza considera este topónimo específico, con dúbida, como derivado da planta carrizo en diminutivo en -ela (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
Podemos pensar tamén nunha caracterización de (terras) carracelas, como relativa a "carraza", sinónimo de "carracha".
CARRACIDO (Santaballa)
O mesmo que CARRACEDO.
CARRAL (Nete)
O CARRAL (Goiriz)
CARRALMAIOR (Alba)
Topónimo viario que designaba un camiño de certa importancia. Deriva do adxectivo via carrale (camiño para carros).
Os dicionarios de galego definen carral como "lugar onde paran os carros" e tamén coa acepción de "corredoira" 'camiño de carro, Camiño carral'.
O Carral aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz
[...]casa terrena situada en el lugar do Carral [...] a.1762 (cf. PARES:76)
CARREGAL DE ABAIXO (Árbol)
CARREGAL DE ARRIBA (Árbol)
Lugar onde abunda o carrizo ou cana silvestre dos pantanos. Do latín *carricale, derivado de carex 'carrizo'.
É de notar que esta forma "carregal" é máis antiga que a forma alternativa "carrizal" que xa derivou directamente da forma galega "carrizo".
CARREIRANOVA (Oleiros)
Deriva do latín vulgar carraria, feminino do adxectivo carrarius, derivado do substantivo carru (> galego carro), un termo céltico que incorporou o latín.
CARREIROA (Lanzós)
Derivado do latín vulgar Carrariola, forma en diminutivo de Carraria 'carreira'. Ver CARREIRANOVA.
OS CARRÍS (Román)
Carril é un topónimo viario, a partir do latín vulgar *carrīlis, derivado de currīlis, ‘relativo ao carro’.
O termo carril designa o ‘camiño que permite o paso dun carro’, a ‘abertura feita no valado ou muro dunha leira para deixar paso aos carros’.
Por outro lado, Marqués Valea indica a posibilidade dunha segunda acepción, "asociada á minería do ouro na época romana. Entre os termos relacionados coa explotación de xacementos auríferos e, en particular, coa minería hidráulica a ceo aberto están o carril ‘canle de abastecemento de auga’ e os foios, murias e fornias" (cf. Xulia Marqués, 2018."Toponimia de Trabada")
Dada a frecuencia deste topónimo, incinámonos pola interpretación xeral do dicionario.
O Nomenclátor de Galicia rexistra as poboacións de Carril en Arteixo (Co), A Pobra do Brollón, Taboada (Lu) e O Rosal (Po); O Carril en Abegondo, Cerceda, Fene (Co), Castro de Rei (Lu) e Vilagarcía de Arousa (Po); Os Carrís en Abegondo, Carballo, Ortigueira(Co), A Cañiza (Po), A Fonsagrada, Foz, Láncara, Muras, O Saviñao e Vilalba (Lu); O Carrilnovo nas Somozas (Co) e Chao do Carril en Ortigueira (Co).
O CARRIZO (Santaballa)
Pode tratarse do fitotopónimo, aludindo a un lugar no que abundaba o carrizo, nome xa recollido por Sarmiento para varias plantas, como a queiruga, e recollido igualmente por Navaza (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
Igualmente probábel é que remitise ao alcume dun antigo posesor, xa que é frecuente como alcume, metaroricamente aludindo á ave, pequeno e redondeado..
CARTEMIL (Román)
De (uilla) Cartemiri, forma en xenitivo de Cartemirus, o nome do antigo posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola).
Este nome persoal Cartemirus, de orixe xermánica, aparece xa atestado en 870 en Portugal (HGN 107; NGTP 2:296).
Este topónimo vén recollido no Catastro de Ensenada para Rioaveso (1753), ao referir os muíñoes existentes na freguesía: 'donde havia un molino yntitulado de cartemil '
CARTÍN (Tardade)
De (uilla) Cartini, forma en xenitivo de Cartinus, o nome do antigo posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola).
É un nome de orixe xermánica (HgNb 54.5.) (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 169).
CASA LOUSADA (Lanzós)
Este topónimo é irmán dos veciños A Casa Lousada en Muras, e Calousada (<Casa Lousada) en Xermade. Deben indicarnos que, cando se comezou a se chamar así, o teito de lousa non era aínda o máis común.
O teito de lousa tiña a vantaxe de menos mantimento que o de palla: as pallazas precisaban renovar o teito cada 15 anos.
CASAL (Samarugo, San Simón da Costa)
O CASAL (Santaballa)
A voz "casal" é transparente, e procede do latín casalis. Un casal designaba na Idade Media unha propiedade illada no campo, tanto a casa coma as dependencias auxiliares. Máis tarde pasou a referirse a un grupo de casas nunha aldea.
A CASANOVA (Goiriz, Mourence, Noche, San Simón da Costa, Sancovade, Santaballa, Vilapedre)
AS CASAS NOVAS (Alba, Goiriz, Insua, Oleiros, Soexo)
Topónimos transparentes, remitindo a novas construcións xurdidas cando o lugar tomou este nome.
A Casanova de Sancovade vén recollido no Catastro de Ensenada para Sancovade (1753), ao referir os muíños da freguesía: 'otro enel sitio da casa nova'.
A Casanova de Goiriz aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz.
CASAVEDRA (Sancovade)
Composto Casa Vedra, do latín vetera 'vella'. Esta forma "vedra" dános idea da antigüidade que debe ter este topónimo.
O CASCALLAL (Xoibán)
Un "cascabellal" ou "cascallal" designa un lugar onde abunda o "cascabullo", as cascas. Escombreira.
Composto de Casa Ca(a)maño, remitindo ao apelido dun antigo posesor da dita casa.
CASCUDO (Belesar)
O sufixo -udo é usado para marcar exceso ou abundancia, dunha parte do corpo (cabezudo, beizudo, narigudo) ou doutro tipo (forzudo, cachapudo).
Aínda que máis infrecuente, tamén é usado na fitotoponimia, así O Gromudo, O Candiúdo, Capeludo, O Monte Cepudo, Os Cogoludos, ou en Pt. Folhudo (cf. J. P. Machado, "Dicionário etimológico da língua portuguesa."). Por tanto, podería tratarse dun abundancial, indicando un lugar no que abundan as cascas.
Por outro lado, o dicionario recolle a acepción, en sentido figurado, para cascudo de 'Dícese del niño o persona que tiene muy poca estatura' (RAG, 1913-1928). Tamén o Atlas Luingüístico Galego recolle "pequeno como un cascudo".
É de notar que de alcume pasou para apelido, presente maiormente na Terra Chá, incluído neste concello (CAG).
Dado que toponimia galega aparece maiormente naquelas zonas onde se rexistra o apelido, e considerando ademais a presenza deste apelido neste concello, é plausíbel pensar que se trate dunha referencia ao apelido, mellor que de alcume, dun antigo posesor ou fundador deste lugar.
CASELA (Santaballa)
O topónimo provén do diminituvo antigo en –ĕlla (que evoluciona en galego para –ela) da palabra casa. Xa que logo, os lugares chamados (A) Casela son de fundación moito máis antiga que aqueloutros chamados (A) Casiña.
A CASERÍA (Román)
Os vocábulos casaría e casería designan en galego "Conxunto formado pola casa, as distintas dependencias e os terreos que pertencen a unha familia" (RAG).
CASIDOIRO (Noche)
Topónimo un tanto escuro. Sen contarmos con mellor explicación, podemos pensar nun composto de Cas(a) Isidoro > Casidoro, cunha posterior paso a Casidoiro por asimilación a formas co sufixo latino -toriu (lavadoiro, vertedoiro,..).
A CASILLA (Goiriz)
O nome "casilla", é un castelanismo por "caseta", "garita" Este termo foi introducido a partir do século XIX para designar as vivendas destinadas aos camiñeiros, encargados da conservación das estradas.
En efecto, as "casillas" xurdiron a partir da Circular de 26 de febreiro de 1852 e o Real Decreto de 25 de xuño do mesmo ano. Foron construídas nas estradas principais, xeralmente fóra das poboacións, para evitar "compadreos" coas persoas que probablemente os camiñeiros tivesen que denunciar algunha vez. De aí probablemente que aparezan na toponimia, pois serían o xerme de novos núcleos de poboación que tomarían ese nome.
É un topónimo moi estendido en Galiza. É de notar que, nalgúns dos casos, alude á existencia dun dolmen, como sinónimo de "forno dos mouros".
O CASTRO (Boizán, Goiriz, Gondaísque, Mourence, Oleiros, San Simón da Costa, Sancovade, Santaballa, Vilapedre)
OS CASTROS (Árbol, San Simón da Costa)
A voz "castro", do latín castrum 'castelo, fortaleza', designa un poboado fortificado de época prerromana e/ou romana, situado en lugar estratéxico (xeralmente nun alto) e defendido con sólidas murallas. En toda Galiza estímase que hai restos de cinco mil castros, o cal dá idea dun poboamento moi intenso e disperso (cf. A. López Carreira, 2016, p. 73. "Historia de Galicia").
É de notar que no caso das poboacións que conservan este topónimo, moitas veces non se atopan no lugar orixinario do castro senón a certa distancia (aínda que nalgúns casos o poboamento continuou ata hoxe na mesma situación do castro orixinario). Por outro lado, os lugares orixinais quedaron no imaxinario popular, percibidos como enclaves nos cales residía o elemento sobrenatural: tesouros, túneis, mouras de cabelos louros etc.), moitas veces sacralizados mediante a construción de ermidas.
Coa conquista romana e posterior romanización, os castros sufriron unha transformación en aldeas galaico-romanas, dándose un abandono progresivo, ao mudaren as prioridades xeográficas, non primando xa a situación estratéxica defensiva e perdendo o uso as murallas (o cal constatan os restos de edificacións alén das murallas ou aproveitando as mesmas murallas). As aldeas galaicorromanas estabelecéronse xeralmente en lugares diferentes dos castros orixinais, buscando a proximidade ás vías de comunicación, ás terras cultivadas e aos cursos fluviais (cf . J. C. Sánchez Pardo, 2008. "Territorio y poblamiento en Galicia entre la Antigüedad y la Plena Edad Media"). Este proceso de abandono dos castros aconteceu paulatinamente entre os séculos I e III.
O CATADOIRO (San Simón da Costa)
Podería vir de captatorium, ben de "observación" ou ben de "caza". É un topónimo moi frecuente en Galiza.
Alternativamente, podería ser un termo de orixe prerromana. Ver entrada do blog referida a "Pena da Cataverna" para outras interpretacións.
CAXIGAL (Goiriz)
O CAXIGAL (Nete)
CAXIGUEIRA (Árbol)
Os topónimos Caxigal e Caxigueira aluden a un lugar no que abundaba a árbore chamada caxigo (quercus faginea).
Sen dispoñermos de documentación antiga que o corrobore ou rexeite, podemos pensar que se trate dun falso corte por Ucedelo, pequeno ucedo, lugar poboado de uces.
CENDÁN (Goiriz)
De (uilla) Cendani, derivado de Cendan, o nome do antigo posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz
[...]casa terrena situada en el lugar do Carral [...] a.1762 (cf. PARES:76)
CENDOI (Santaballa)
De (uilla) Sendoni, derivado da forma en xenitivo de Sendo(ne), o nome do antigo posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica.
Desta orixe, en Galiza atopamos topónimos "Cendoi", "Cendón", e "Sendón", así como "Vilancedoi" (Bocamaos), rexistrado como Uilla Sendoni xa no ano 760 (cf. p. 928 de N. Ares, "Estudos de toponimia galega". 2011).
Alternativamente, podería vir de uilla Kindoi, dun antigo posesor chamado Kindoi, tamén nome de orixe xermánica (cf. M. Costa en Frornarea). Xa J. Piel e D. Kremer, no seu "Hispano-gotisches Namenbuch" vencellaron co xermánico *kindins 'guía, xeneral' cos topónimos do estilo Cendoi, Cendón.
AS CERNADAS (Ladra)
CERNADO (Vilapedre)
CERNADOS (Corvelle)
O termo "cernada" vén do latín (terra) cinerata 'terra queimada' (cf. DdD). Tería relación con sitios de monte onde se facían actividades de roza: facían borralladas ao queimaren os toxos e outros arbustos, que servían de abono para logo plantar o cereal. Di Risco: "Nas terras de montaña, vese ao lonxe polo vrau arder o monte en moitos lados, dando de día un basto fume azul que vai empardecendo conforme sube, e véndose de noite as luces e o resprandor das flamas baixas, coma se estiveran acendendo braseiros eiquí e acolá. Ollando ao lonxe, as máis das veces é o fume o único que se move na calma azul da largancía" (cf. Vicente Risco, "Terra de Melide").
CHAFARICA (Sancovade)
Posiblemente aluda a "casopa, cabana" neste contexto.
O termo "chafarica" non está rexistrado no dicionarios de galego, aínda que si "chafarico" 'casopa, tenderete' (cf. Estraviz). Por outro lado, "chafarica" figura en portugués, co significado de 'taberna, baiuca'.
Tampouco podemos desbotar unha interpretación como sinónimo de "chafariz" 'fonte', pois tanto a chafariz como a chafarica se lles asigna unha procedencia no apelativo árabe hispano ṣihrīǧ 'fonte, poza'.
CHANTADA (Alba)
Topónimo que remite á acción de chantar, plantar. A pesar da súa doada etimoloxía, non o é tanto a que cousa chantada ou plantada se refire.
Nicandro Ares interpreta a freguesía e concello de Chantada como remitindo a unha petra plantata 'pedra chantada, pedrafita' (cf. N. Ares, 2011. "Estudos de toponimia galega": 791).
Outra alternativa, igualmente probábel, é a de remitir á plantación de árbores, fosen castiñeiros ou outras froiteiras.
CHOZAS (Goiriz)
Este topónimo, frecuente en Galiza, remite a "Pequena construción de paus e estacas, recuberta de palla, que serve de refuxio ás xentes do campo, como os pastores" (RAG).
A forma en plural dá conta de que este núcleo de poboación se formou no lugar onde había, xa que logo, unhas chozas.
COBREIRO (Sancovade, Santaballa)
Probabelmente se trate dun zootopónimo, aludindo á abundancia de cobras.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764):
sitio do cobreiro, sitio do cubreiro (cf. PARES:68)
CODESIDO (Codesido)
Fitotopónimo que alude á abundancia de codeso. O codeso, tamén chamado piorno, deriva do latín cytisum, do grego χυτισοζ (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
Trátase dun topónimo frecuente en Galiza.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 49 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Bayuca , Buguiban, Caldeirón, Cancela, Cutrimol, Ferreira, Ferreira de Suso, Fraiz, Fuente-vieja, Gradaille, Murazo, Orta, Outeiro , Rayola, Refingoi, Retorta, Torre, Trascastro y otros cas[eríos] insignificantes.
COEA (Alba)
O Nomenclátor rexistra tres topónimos Coea, este de Alba, así como unha freguesía de Castro de Rei, e unha poboación en Navia de Suarna.
Por outro lado, tamén se rexistran varios Coeo, dous lugares chamados Coeo no concelho de Lugo: a freguesia de San Vicente de Coeo e outro lugar na freguesía de Bóveda.
Por outra banda, hai varios atestamentos medievais dun río Cauleo ao leste da cidade de Lugo. Seguindo a Miguel Costa (blog Frornarea), trátase do actual Rego de Carballido, "a cuja beira estám os devanditos lugares de Coeo, Vilachá e Castro de Bóveda".
A dúbida se foi o río que deu nome á freguesía ou ao contrario queda case resolta se consideramos os dous lugares chamados Coeses na beira do Miño, un en Santalla de Quinte (O Corgo) atestado como "Coleses" en c. 1120. Estes topónimos Coeses son as típicas formacións xentilicias ligadas ao nome dun río aludindo a oriúndos do vale dese río. É altamente probábel, xa que logo, que Coeo se trate do nome do río, o cal daría nome á freguesía. Isto refórzao o feito de todos os Coeo e tamén os Coea quedar á beira de ríos.
Asumindo que Coeo se trata dun hidrónimo, e en base á forma Caulegeses, podemos supor unha forma orixinaria Caulegio, pois é coñecido que as terminacións -egio/-egia, típicas da hidronimia prerromana, evolucionarion para as solucións -exo/-exa, -eo/-ea.
Miguel Costa postula como posíbel raiz destes topónimos o indoeuropeo *kawl- 'cana' (latin caulis idem, grego kaulós idem, antigo irlandés kúal 'feixe' < kaulā, cf. Oxford pp. 162-163, e Michiel de Vaan 2008 "Etymological Dictionary of Latin...": 100).
No caso que nos ocupa de Coea, queda entre dous ríos, pero non semella ser unha zona chá abondo para ter sido un canaveiral.
En resumo, tanto Coea como Coeo, presentes na toponimia luguesa, son formas derivadas da hidronimia prerromana.
O CONDADO (Carballido)
Aínda sen coñecermos a historia do lugar, debe remitir á pertenza ou estabelecemento dun condado.
Aínda que por veces se postula que algúns dos condados remiten á confluencia de ríos, non é o caso deste lugar.
CONDOMIÑAS (Vilapedre)
Referencia a terras condominias, en condominio, do latín medieval condominia, plural de condomĭnĭum ‘condominio, terra de dominio compartido entre varios donos, señores ou posesores’.
Os topónimos que conteñen este nome son polo regular de orixe medieval e poden designar tanto núcleos de poboación como tamén herdades ou áreas rústicas que no pasado tiveron un réxime de propiedade desas características.
O CORDAL (Belesar, Codesido)
En galego, un cordal é sinónimo de serra, cordilleira (RAG).
CORNAS (Samarugo, Vilapedre)
CORNIDE (Samarugo)
Os topónimos Corno, Corna, Cornido e similares son relativamente frecuentes en Galiza.
Seguindo a Navaza, para topónimos similares apunta a un termo derivado de "corno" nun sentido metafórico orográfico (cf. G. Navaza, 2006, "Fitotoponimia galega"). De feito, isto é patente no nome dalgúns cons costeiros, chamados "O Corno" (e.g. uns existentes en Ribadeo).
Por outro lado, se fose referido a lugar pedregoso ou prominente, tamén podemos pensar no tema prerromano *kor-n- 'pedra, altura rochosa, prominencia'.
Igualmente, Cabeza Quiles interpreta os topónimos de raíz Corn-, Carn- como de orixe céltica ou precéltica, derivado do tema *kar- 'pedra, zona rochosa' (cf. F. Cabeza, 2014. "A toponimia celta de Galicia").
Elixio Rivas postula unha KAR ‘rocha’, alternando con KARN/KORN, e deriva dela topónimos como Cornide, Corno ou Cornecho, cun significado de 'esquina, corrucho ou punta dun obxecto'.
CORVELLE (Vilapedre, Corvelle)
CORVELLE DE ABAIXO (Corvelle)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que tanto este topónimo vilalbés como os seus numerosos homónimos deben retrotraerse a un (uilla) Coruelii, xenitivo de Coruelius,relacionado co cognome Corvuus e os seus derivados (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remite, por tanto, ao posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Con todo, seguindo a Martínez Lema, tampouco podería descartarse unha orixe baseada en Curuelius (do cognome Curuus).
CORVITE (Sancovade)
Esta poboación, xa desaparecida, está atestada no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764):
molino al sitio de porto Corvite (cf. PARES:114)
Tamén figura no Diccionario de Madoz (séc XIX):
CORBITE: L. en la provincia de Lugo, ayuntamiento de Villalva y feligresia. de Santiago de Sancobad. POBL. 1 vec, 5 almas.
O topónimo deriva dunha (uilla) Corvitti, forma en xenitivo de *Corvittus, nome do antigo posesor da uilla (granxa, casal, explotación agrícola) altomedieval. É un nome de orixe latina.
O Nomenclátor rexistra a freguesía de Corvite (Abadín), así como lugares nos concellos de Guitiriz, Ortigueira e Touro; tamén os de Corvite de Abaixo e Corvite de Arriba no concello de Guitiriz.
A COSTA (Alba, Ladra)
A COSTA DO SOL (San Simón da Costa)
AS COSTELAS (Rioaveso)
A voz costa procede do latín costa(m), “costela, costado ou lado”. Deste significado inicial derivou ao actual “terreo en pendente”.
Canto a AS COSTELAS, trátase da forma en plural co antigo sufixo diminutivo latino –ella.
No caso da COSTA DO SOL, debe tratarse do que semella, unha referencia a un lugar ao pé dunha costa orientada para o sur. Podería especularse se ese Sol proviría dun Sauli, mais a presenza do artigo tórnao improbábel.
COSTIÁN (A Torre)
Debe provir dunha (uilla) Costilani, forma en xenitivo de Costila, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar.
É un nome de orixe xermánica,
O COTARÓN (Sancovade)
O COTELO (Lanzós)
O COTILLÓN (Corvelle)
As voces cotelo, cotillón son derivados de coto, en canto que cotarón deriva de cótaro, á súa vez derivado de coto co sufixo prerromano -aro. Menéndez Pidal (1968a: 228) postula que este sufixo -ăro, empregado en nomes xeográficos e de persoas, é tamén de orixe prerromana (e indoeuropea), e dálle un valor posesivo abundancial.
A voz coto deriva dun *cottu, apelativo de orixe prelatina que designa un “monte de pouca altura e de forma cónica” (DRAG).
Menéndez Pidal (1968b: 273-274) considera que os topónimos Coto, Cotarro e Cotarelo proceden do adxectivo céltico *cotto e mais da forma derivada *cóttaro. Corominas dubida entre unha etimoloxía tamén prerromana ou de raíz expresiva (DCECH, s. v. cueto). Elixio Rivas (1982: 60-61) asígnalle unha base preindoeuropea *K-T, da que sairían as variantes *COT-T / *CAT-T ‘rocha’.
Para Cotillón, o dicionario de Aníbal Otero (1971) dálle o valor de ‘lomba, outeiro’ (cf. DdD).
O Cotarón aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764):
sitio do cotaron (cf. PARES:67)
COTORIÑA (Insua)
O dicionario de Eladio Rodríguez recolle "cotoriño" como "diminutivo de coto. Parte máis elevada dun montículo". O de Leandro Carré como "Extremo, cima, parte alta y superior de una piedra, poste, etc."(cf. CODOLGA).
Non queda nun coto, así que debe remitir á parte alta dalgún outro elemento que descoñecemos, talvez remitindo a algunha construción humana, pois atópase ao pé de Mouzón, que debe estar relacionado coa voz "mouta", de orixe prerromana. Alternativamente, podería tratarse dun alcume.
O COUTADO (Codesido, A Torre)
O dicionario define "coutado" como "terreo cercado" (cf. DdD). Trátase do participio de coutar, derivado de couto. Ver O COUTO.
O COUTO (Árbol)
Segundo o dicionario, un couto designa un “terreo ou conxunto de terreos delimitados e reservados para algunha actividade” (cf. DRAG).
Indicaba Viterbo ("Elucidário", 1799 I, s. v. couto) que antigamente un couto designaba un lugar ou herdade ou porción de terreo demarcado pola autoridade do monarca, así como “os marcos, e padrões, ou pedrões que lhes serviam de balizas”.
A súa etimoloxía, provén do lat. CAUTU ‘defendido, asegurado’, de CAVĔO ‘ter coidado, precaver’ (DELL).
COVO (Noche)
O COVO (Boizán)
A voz "covo" remite na toponimia a un "lugar no fondo dunha concavidade".
O termo "croa" vén de "coroa", metáfora de "cima de monte redondeada", xeralmemte remitindo á parte alta dun castro.
CUBAS (Vilapedre)
O dicionario define cuba como "Recipiente de gran tamaño para gardar viño ou outros líquidos, formado por doelas, colocadas unha a continuación da outra e unidas por unha especie de aros, cerrado a cada lado por unha parede de madeira" (RAG).
Podería aludir, xa que logo, a un lugar no que se situaban cubas ou onde se producían.
O CURADOIRO (Lanzós)
Este topónimo é un único en Galiza.
As formas en -oiro costuman referir a lugares onde se realiza a acción (Lavadoiro, Catadoiro), ou instrumento para facela.
Os dicionarios definen "curadoiro" como "Establecemiento ou departamento especial onde se fan curas a feridos ou doentes". Porén, non semella encaixar para un lugar no rural.
Podemos pensar nun lugar onde se curaban as peles, unha das primeiras fases do proceso de curtidoría
CURBEL (Santaballa)
Debe provir dunha (uilla) Corvelli, forma en xenitivo de Corvellus, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar.
É un nome de orixe latina, diminutivo de Corvus 'corvo':
CURRÁS (Alba, Goiriz)
OS CURRÁS (Árbol, Distriz, Gondaísque)
Forma en plural de curral. Parece que orixinariamente remitía a un ‘terreo cercado’, que despois se foi restrinxindo ao lugar próximo á casa “destinado a albergar el ganado o a la producción de estiércol” (cf. J. L. Pensado, 1999: 284).
A orixe da voz curral é un tanto escura. Corominas (DCECH, s. v. corral) parte dun lat. vulgar *currale, ‘circo de carreiras’, e este derivado do lat. currus ‘carro’. Por outro lado, Krüger (1956: 125-135) relaciona as formas corro, corral, corripa co célt. cor(r)- ‘círculo de pedras’.
Currás aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz
[...]casa terrena situada en el lugar de Curras [...] a.1762 (cf. PARES:266)
A CURRELA (Belesar)
Este lugar aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Currela (cf. PARES:142)
Trátase da forma en feminino co diminutivo antigo, a partir de curro. Ver CURRO para máis detalles.
O CURRO (Alba, Nete)
OS CURROS (Mourence)
O apelativo "curro" designaría un "cercado de madeira ou de pedra onde se concentra o gado ceibo do monte, especialmente cabalarías e vacas" (cf. RAG).
Xaime Varela, analiza este termo no seu estudo da documentación medieval galega, concluíndo en que se referiría a un recinto valado para a cría do gando no campo, en liña co significado recollido nos dicionarios galegos (cf. X. Varela, 2008, "Léxico cotián na alta Idade Media de Galicia: a arquitectura civil").
CUTRIMOL (Codesido)
Topónimo de orixe incerta. Podemos pensar que derive dun Cottu-Mauri ou Cautu-Mauri , Coto ou Couto pertencente a Maurus. Sería un caso análogo ao actual Riomol (Castroverde), atestado como Rio Mauri en 1119 (cf. N. Ares, in Lucensia 18, 1999, p. 59). Pero Mauri podería tratarse igualmente dun apelido, tal como debe ser o caso de Xanimol (Figueiroá, Sober, Lu), que parece evocar un Iohanne Mauri.
Tampouco se pode descartar unha orixe nun *Coto Trimol, cunha segunda compoñente da mesma raíz que Trimaz (Mourence).
AS DÁDIVAS (Alba)
Topónimo que podería indicar que o terreo foi obtido de balde. No entanto, ao ser relativamente frecuente (atopamos varios no veciño Xermade), non parece anecdótico e puido aludir á ligazón cun foro con dádiva á igrexa.
DISTRIZ (Distriz)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 1128 como S. Martinus de Desterit, e na relación de 1488 como San Martinno de Distris (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Deriva, seguindo a Martínez Lema, dunha antiga (uilla) Desterici, forma en xenitivo de Destericus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). Estaría constituído do latín dexter ‘dereito, situado á dereita’ e o tema xermánico *rikaz ‘poderoso, rico’ (HGN, 112: §65), aínda que Elixio Rivas suxire a posibilidade dunha combinación de dexter co sufixo tardolatino –icus (1991: 144-145).
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 29 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Airabella, Algara, Altamira, Capiñarcelo, Casanova, Currál, Fontechousa, Foro, Gondeboi, Iglesario, Iglesia, Paredes, Payola, Pendello, Pollosa , Portocelo de Abajo’, Portocelo de Arriba , Salgueiron y Vilar.
DOADE (Nete),
DOADE (Vilapedre)
Topónimo que deriva dunha (uilla) Donati, forma en xenitivo de Donatus, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar.
É un nome procedente do latín donatus ‘doado, regalado’, que aparece en textos de carácter relixioso.
Da mesma orixe proceden outros moitos topónimos Doade, como os que dan nome a sendas freguesías de Sober e Lalín. Como nome persoal documéntase no séc VIII: “Donato” (a. 788 en M. Lucas Álvarez, “La colección diplomática del Monasterio de San Lorenzo de Carboeiro”, 1958, 240).
DONA ORRACA (Mourence)
Topónimo transparente, aludindo a unha antiga posesora do lugar.
EMBENDO (Árbol)
Topónimo escuro. Estará relacionado cos microtopónimos O Envendo, nome dunhas terras en Cedeira, e mais O Muíño do Envendo, no veciño Guitiriz. Semella tratarse ou dun substantivo que foi común noutros tempos, ou ben dun alcume. Xa que non atopamos unha relación cun substantivo galego, podemos especular que se trate do alcume dun antigo posesor, que aludiría xocosamente ao uso do sintagma "En vendo .." (= unha vez que se vexa ...").
Alternativamente, poderímos pensar se garda relación cos dous Enveande existintes en Monfero (ACo), referencia ao antropónimo Evenandus. Porén, a evolución sería complexa de Enveande para**Envendo. Se xuntamos isto co feito de que os Envendo van precedidos de artigo, non frecuente para antropónimos altomedievais, todo isto volve improbábel esta orixe.
ESCADAVADA (Oleiros)
Topónimo que alude ao resultado da acción de escadavar unha terra, arrincar os cádavos e así poder dedicala ao cultivo (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
Este topónimo vén recollido no Catastro de Ensenada para Rioaveso (1753), ao referir os límites da freguesía: 'una peña de canteria nombrada escadavada'.
ESCAIRO (Lanzós)
O ESCAIRO (Mourence)
O dicionario define escairo como "pasadizo para atravesar un valado", e tamén "Escaleira rústica feita con pedras nun comareiro, o con ocos formados coa misma terra do comareiro".
A ESCOIRA (Xoibán)
Remite a un lugar no que abunda a "escoura" ou "escoira", posiblemente aludindo a pedra de cor do ferro, ou simplemente a residuos de pedras ou outros.
Ver ESCOURIDO para máis detalles.
ESCOLANTE (Insua)
O dicionarios definen "escolante" como "Mestre de escola" (RAG). O topónimo alude, por tanto, a un antigo mestre de escola que fundaría este lugar ou que viviría nel.
ESCOURIDO (Noche)
O ESCOURIDO (Vilapedre)
Remite a un lugar no que abunda a "escoura" ou "escoira", posiblemente aludindo a pedra de cor do ferro, ou simplemente a residuos de pedras ou outros.
Reforza esta interpretación o feito das súas situacións: no caso do Escourido, nunha zona de aluvión ao pé do río. No caso de Escourido, a un lado do río e Ponte Escourido, ao outro lado, ambos en zonas de aluvión tamén.
Ver ESCOIRA para máis detalles.
A ESCRITA (Tardade)
ESPERIDO (Noche)
Os dicionarios de galego recollen a voz "esperido" (ant.) Extenuado, fraco, débil (cf. J. Cuveiro, 1876. "Diccionario Gallego").
Debe remitir ao alcume dun antigo posesor. Esta voz xa estaba en desuso no final do séc XIX, polo que o topónimo debeu xurdir antes.
Por outro lado, considerando a evolución diverxente Espinetu > Espiido > Espido, tampouco podemos descartar totalmente que se trate dunha evolución Espinaretu (con dobre sufixación) > Espearido > Esparido. Repárese na existencia de Espiñarido (Árbol).
ESPIÑARIDO (Árbol)
Lugar no que abundaban os espiños. A forma procede dunha dobre sufixación, -ariu + -etu .
O nome non sería tan infrecuente, pois no mesmo concello, o Catastro de Ensenada para Árbol rexistra en 1753 un "Marco do Carvallo de Hespiñaredo" (sic).
A ESTRADA (Alba, Noche)
Trátase dun topónimo viario referido a unha estrada antiga. Provén do latín *(via) strata, substantivo ou p.p. de sternere ‘estender polo chan’.
Tradicionalmente, o significado máis estendido era o de camiño real, un camiño de máis importancia que os demais.
ESTREMIL (San Simón da Costa)
Debe provir dunha (uilla) Austromiri, forma en xenitivo de Austromirus, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar.
É un nome de orixe xermánica, cun primeiro elemento *austra 'do leste, oriental, da aurora', e -mirus, do xerm. mêreis ‘famoso,célebre’.
FABÁS (Goiriz)
Plural de "fabal", alude a un 'terreo sementado de fabas' (cf. Dicionario RAG). Así interpreta Navaza estes topónimos (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega"). Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762, cf. PARES:409)
OS FEBREIROS (Lanzós)
Topónimo que alude ao alcume ou apelido duns antigos posesores do lugar.
O alcume basado nos meses do ano, co seu posterior paso a apelido, é frecuente en Galiza, así se atopan os apelidos Janeiro, Febreiro, Marzo, Abril, .. (cf. Apelidos de Galicia).
FERRADÁS (Oleiros)
Este topónimo corresponde co plural de "ferradal", e alude á abundancia de augas ferruxinosas, as cales xa en latín eran referidas como ferratae aquae. Para máis detalles, ver entrada de blog "O Ferradal e os Ferradás".
Os topónimos "Ferradal" e "Ferradás" abundan en Galiza, atopamos máis de medio cento de referencias (Proxecto Toponimia de Galicia). Na zona da Mariña e o Ortegal atopámolo desde Ortigueira ata Foz.
FERREIRA (Codesido, Lanzós)
FERREIRA DE SUSO (Codesido)
A FERREIROA (Alba, Belesar)
Con respecto a "Ferreira", provén do latín ferraria '‘mina de ferro'. No caso de Ferreira de Suso, do latín sursum 'enriba, no alto', alude á súa situación elevada con respecto a outro lugar.
Canto a FERREIROA, trátase da forma derivada do latín ferrariola, diminutivo antigo de ferreira.
A Ferreira e Ferreira de Suso de Codesido aparecen no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada al lugar de Ferreyra de Suso (cf. PARES: 281,282)
OS FIEITÁS (Corvelle)
FIEITOSA (Árbol)
Os topónimos Fieital, Fieitoso/a, o mesmo que os Felgoso/Folgoso ou Folgueira, remiten a lugares nos que abundaban os fieitos ou felgos.
FISTELA (Román)
Este topónimo provén do latín infestella, diminutivo de infesta 'erguida; parte alta dun terreo'.
En efecto, este lugar tamén é chamado A Anfistela (cf. PTG), forma máis próxima a A Enfestela, diminutivo de Enfesta, que designa como en latín unha pendente ou inclinación do terreo.
A deglutinación Enfestela > En-Festela é común na toponimia, por reinterpretación asociada á preposición "en".
Este topónimo está ben presente na toponimia galega, o Nomenclator rexistra os lugares A Enfestela (Folgoso, Allariz, Ou) e Enfestela (Parga, Guitiriz, Lu). Na microtoponimia atopamos A Enfestela (Doncos, As Nogais, Lu), así como As Festelas (Quireza, Cerdedo Cotobade, Po), O Alto das Enfestelas (Prada, A Veiga, Ou), A Fistenla (Castrelo, Cambados, Po), A Fistola (O Campo, Campo Lameiro, Po), Fistelas (Viceso, Brión, A Co) e A Enfistela (A Illa, Entrimo, Ou).
A FOLGADA (Belesar)
Os dicionarios de galego recollen dúas acepcións:
- terra que se deixa a barbeito, para que "folgue. "Tierra de labradío que está un año en descanso" (E. Rivas. "Frampas", DdD).
- Prado o cercado donde se echa el ganado a pacer, a holgarse (Juan M.Pintos, 1865c, DdD)
Calquera das dúas podería encaixar para o topónimo, e igualmente a de que se tratase dun alcume.FOLGUEIRA (Santaballa)
AS FOLGUEIRAS (San Simón da Costa)
FOLGUEIRO (San Simón da Costa)
Os topónimos Folgueira/o, o mesmo que Folgoso, aluden a un lugar onde abundaban os felgos. Remítenos, xa que logo, á vexetación existente cando se fundou este lugar.
O termo é un derivado de "felgo" coa vogal pretónica alterada polo contacto co [f] inicial , evolución coherente con outras formas dialectais como "formento" por "fermento", ou "fome" por "fame".
O FONDAL (Árbol)
Topónimo transparente, aludindo á súa situación nun extremo, ao fondo, doutro lugar de referencia.
FONTAO (Tardade)
O FONTAO (Belesar, Goiriz)
O nome destes núcleos de poboación remite a un (agru) fontanu, derivado de fons "fonte" (cf. A. Moralejo. "Toponimia gallega y leonesa". 1977).
Leite de Vasconcellos (Opúsculos II 369-370) estudou as formas fontanus e fontana, derivadas de fons que pasaron ás linguas románicas, indicando que os topónimos portugueses Fontão, Fontéllo e Fontaínho proceden de fontanus; mentres que Fontelas, Fontanaes e Fontaínhas fano de fontana. Tamén Moralejo Laso (1977: 86-98) para a toponimia galega deriva Fontao (na zona oriental) e Fontán (na occidental), e os seus compostos, do lat. fontano, mentres que Fontá, Fontela, Fontenla e Fontelo virían do lat. fontella.
FONTARRAÑA (San Simón da Costa)
Composto de Fonte Raña, ou de Fonte a(d) Raña.
Para Raña, ver entrada correspondente.
FONTARRIBA (San Simón da Costa)
Topónimo transparente, derivado de Fonte(m) ad Ripa.
A FONTECHOUSA (Distriz)
Composto de Fonte (da) Chousa, onde "chousa" pode remitir ao nome común.
Alternativamente, podería ter unha orixe máis antiga a partir de Fonte(m) Clausa, co adxectivo clausa 'pechada'.
FONTEDOR (Gondaísque)
Aínda que non manexamos documentación antiga que o confirme, podemos especular nunha orixe en Fonte(m) de Honorii, coa forma en xenitivo de Honorius, nome persoal de orixe latina, que remitiría ao dono do lugar. É verdade que non casa ben a forma en xenitivo precedida da preposición.
FONTEFRÍA (Xoibán)
Topónimo transparente, remitindo á existencia dunha fonte con auga relativamente fría.
Este lugar aparece atestado como fontem Frigidum nun documento de 1128, do rei Afonso VII e súa nai a raíña Urraca:
[...] per aquam de Uicenti Infestu per gandera de / Sancto Pelagio per fontem Frigidum per aquam de Barraçoso .[...] a. 1128 Flórez (CODOLGA)
FONTELA (Árbol)
O FONTELO (Alba)
As voces "fontela" e "fontelo" remiten a unha fonte que ten un caudal moi escaso.
Poderíamos dubidar se vén de fonte + -ela ou directamente do latín fontanella(m). Parece ser que foi o segundo (cf. R. Álvarez, "Dialectoloxía e toponimia: Fontán, Fontenla, Fontaíña"), ao aparecer tamén as variantes Fontenla e Fontaela.
FONTEMARÍN (Román)
Composto de fonte, do lat. fons/fontis e Marín, procedente de Marini, forma en xenitivo do nome de posesor Marinus, de orixe latina.
FONTEPISÓN (Santaballa)
Composto Fonte (do) Pisón. Un "pisón" designa un elemento similar a un "batán", máquina composta de grandes mazos que xiran para pisar os tecidos e darlles maior consistencia.
A FONTEVILAR (Mourence)
Topónimo transparente, remitindo a unha fonte existente nun vilar. Con todo, téñase en conta que nesta zona, un vilar por veces remite actualmente simplemente a unhas terras -- "Grande extensión de terra de cultivo dividida en leiras ou agros que pertencen a distintos donos' (Grande extensión de terra de cultivo dividida en leiras ou agros que pertencen a distintos donos (RAG).
FONTOIRA (Goiriz)
Os topónimos "fontoira", relativos a "fonte", inclúen o controvertido elemento -oira, que se lle teñen dado múltiplas interpretacións, desde mera sufixación ata asocialos á cor do ouro. Segundo nós, moitos dos topónimos coa terminación en -ouro/a e en -oiro/a aluden a castros ou a corgas. Neste caso concreto, podería remitir a unha "Fonte do Castro" (cf. X. L. González, 2024. "Mil topónimos opacos de castros e corgas-Parte I").
É interesante, en liña coa interpretación que indicamos de Fonte do Castro, que efectivamente esta Fontoira se atopa non lonxe do Castro de Goiriz. Por medio está o casal d'Os Ouros, e ao outro lado do castro os Montes Dontoiro.
Fontoira aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz a.1762
casa terrena situada en el lugar defuntoira do medio: (cf. PARES:225,420)
casa terrena situada en el lugar de Fontoira(cf. PARES:280,404,417)
casa terrena situada en el lugar de fontoira de arriba(cf. PARES:404)
O FORCÓN (Corvelle)
O dicionario define "forcón" como "pau rematado en dúas gallas pequenas que serve de soporte ou apoio a algo". A súa aplicación na toponimia, deste e doutros derivados de "forca", é relativamente frecuente, referindo xeralmente a unha bifurcación de río ou regato. Porén, no caso que nos ocupa non observamos ningunha bifurcación de río.
Tamén podería referir a bifurcación dun camiño, ou de montañas; neste último caso, sería no sentido de "desfiladeiro". A acepción de "forca" como "desfiladeiro", aínda que no galego actual non se rexistre, en portugués si que se conserva.
O FORNO (Sancovade)
FORNOS (Corvelle)
OS FORNOS (San Simón da Costa)
Aínda que o significado da voz "forno" sexa transparente, non o é a motivación para lle asignareste topónimo aos núcleos de poboación aos que fai referencia.
Por un lado, pode remitir á existencia dun forno do pan, nun tempo en que non sería común telos en cada casa. Tamén puido aludir a fornos de tella ou de oleiros. Por outro lado, tamén encaixaría un uso metafórico, relativo a dolmens ou a cistas prehistóricas, tal como indica Manuel Lorenzo: "díselle ás mámoas fornos e fornelas dos mouros" (cf. Toponimia de Dodro e de Laíño).
De feito, son frecuentes os topónimos Forno dos Mouros.
O FORO (Distriz)
Topónimo que alude a unhas terras que estiveron suxeitas a un foro.
O termo "foro" tivo en Galiza o significado de ‘dominio sobre unha propiedade’, e daí pasou a ter o de logo ‘Contrato consensual, comunísimo en Galicia en pasados tempos, polo que unha persoa cedía a outra, ordinariamente por tres xeracións, o dominio dunha cousa inmoble, mediante certo canon o pensión anual" (cf. E. Rodríguez, Dicionario).
Decía Sarmiento
"Sobre todo hay en Galicia aquella especie de arriendos que llaman foros. Foro es dar a uno una posesión que la cultive y usufructúe por el tiempo de tres generaciones. Hoy solo se hacen por tres vidas de reyes, pero en lo antiguo se hacían los foros por tres vidas de particulares y veintinueve años más..." (cf. "Onomástico etimológico de la lengua gallega", ed. de J. L. Pensado).
FOXO (Samarugo)
O FOXO (Corvelle)
OS FOXOS (Oleiros)
O apelativo "foxo" vén do latín fovea, e indica unha furada, un furado grande. Moitas veces os foxos eran trampas para lobos e outras alimarias. En efecto, o uso máis frecuente de foxo estaba ligado á caza. Di Viterbo: ".. era e é o fojo uma cova funda e redonda para tomar lobos e outras feras" (cf. Elucidário).
Os "foxos" para a caza de lobos e outras alimarias eran de responsabilidade comunal. Nun documento de 1623 o Corrixidor asinaba unha orde de prender a dous veciños de San Pantaión e de Riobarba, por non acudiren a pechar o foxo. Os veciños tiñan o labor "desde muchos siglos a esta parte, el remontar, correr y exterminar los muchos osos, lobos, jabalíes y otras fieras igualmente nocivas que se propagan en las montañas de aquella inmediación para impedir los estragos que solían causar no solo en los sembrados, sino en los ganados y poblaciones” (Torrente; 1999)
É interesante notar a diferencia entre "foxo" e "foso"("foxo" = port. fojo, cast. hoyo, en canto que foso = port. fosso, cast. foso) .
FRA (Goiriz)
Este lugar aparece atestado con este nome no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de frá deabajo (cf. PARES:138);
casa terrena situada en el lugar defrá (cf. PARES:176)
A orixe deste topónimo é incerta. Poderíamos pensar nunha orixe nun "fara" suevo, do mesmo modo que existen Sa e Saa do xermánico sala e Galdo do xermánico wald 'fraga,bosque'. É interesante reparar, neste sentido, que no territorio italiano figuran atestados moitos topónimos Fara, xunto cos máis coñecidos Sala, Gualdo, de orixe longobarda. Simonetta Conti menciona os topónimos Fara italianos, coa definición de "Asentamento permanente, lugar habitado por unha comunidade unida por ligazóns familiares e tamén por toda a unidade territorial que lle corresponde" (cf. S. Conti, 2019. "La toponomastica italiana di origine germanica, la sua sopravvivenza nell’Italia centro-meridionale e il suo studio a fini culturali e turistici"). Marina Lovato interpreta o longobardo fâra como ‘comunità di tribù che viaggia’ (cf. M. Lovato, 2017. "Toponimia e onomastica della Valle del Chiampo"), e cita a Gian Battista Pellegrini, quen relacionou fara co xermánico faran 'montar, ir en vehículo ou dacabalo' (cf. alemán fahren) , a partir do cal tomaría unha acepción de "marchar xuntos" (cf. G. B. Pellegrini, 1987. "Ricerche di toponomastica veneta"). Xa Du Cange recollera o longobardo 'fara' coa acepción de 'xeración, liña' (cf. Du Cange, 1688. "Glossarium ad scriptores mediae et infimae Latinitatis").
Por outro lado, tratándose dun nome de poboación, tanto este Fra como o existente no Viveiró (Muras, Lu), podería ter orixe nun nome persoal, aínda que sen atestamentos medievais é difícil postular a orixe concreta. Non é descarbabel unha orixe nunha (uilla de) Froila, ou tamén nunha (uilla de) Froa. Se fose de Froila (de orixe xermánica (HGN, 106/9), a evolución para Froa sería análoga á das formas en xenitivo Froilani, atestadas xa na Idade Media como Froán, Froam (cf. documentación medieval de Oseira, CODOLGA). A evolución de Froa > Froá é común na zona (cf. Arroxoá). O paso Froá > Fra sería estraño mais non decartábel.
O nome persoal Froa podería non ser nalgúns casos derivado de Froila senón hipocorístico de Froaringus, ben atestado na Idade Media. Esta forma Froa tamén está atestada:
[...] Gudesteus presbiter confirmat = Froa presbiter confirmat [...] a.1073 LugoCatCD (CODOLGA)
[...]ego Maria Froa simul cum meo filio Zid Domengo [...] a.1160 SobradoTbos (CODOLGA)
[...] Ego itaque Maria Froa et filii mei istam cartam confirmamus [...] a.1161 SobradoTbos (CODOLGA)
O Nomenclátor rexistra outro Fra no
Por outro lado, é interesante notar que é improbábel que este topónimo de Goiriz aluda a un antigo posesor deste lugar que se apelidaría "(de) Fra". Porén, se consultamos o CAG, apunta a que a orixe do apelido Fra debeu ser en Xove, e está extendido soamente pola Mariña, polo que é difícil que haxa sendas poboacións con persoas dese apelido en Muras e Vilalba. Ao contrario: dado que na Mariña non hai ningunha poboación de nome Fra, é máis probábel que fose alguén oriúndo do lugar do Viveiró o que dese orixe ao apelido en Xove.
FRAGA MOURA (Santaballa)
O dicionario define fraga como "Extensión de monte, polo xeral illado e de difícil acceso, poboado de distintas especies caducifolias, de herbas, mofos e liques e na que convive así mesmo unha gran diversidade de fauna" (RAG).
En canto á interpretación da caracterización como Moura, é incerta, mais é probábel que, ao referirse a unha fraga, igual que acontece cos topónimos Escuro, Escura, aludan á arboreda espesa que tería, e ser por tanto unha adxectivación oposta á de "claro", "clareira", que remite a espazo sen árbores.
Alternativamente, a caracterización de Moura pode gardar relación co folklore e lendas de "mouros" e "mouras", por veces remitindo a restos arqueolóxicos.
FRAGUAS (Vilapedre)
Os dicionarios definen fragua como sinónimo de forxa e de ferraría, lugar no que se traballa o ferro (RAG).
A FRAGUELLA (Román)
Diminutivo de fraga, con certo carácter despectivo. Para "fraga", ver FRAGA MOURA.
FRAIZ / FRAÍZ (Codesido)
Aínda que non aparece no Nomenclator nin no PTG, figura en varias páxinas web (incluíndo referencias a casas en inmobiliarias). Descoñecemos se a pronuncia actual é con diptongación ou hiato.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Frayz (cf. PARES: 185)
Trátase dunha referencia a un nome de posesor, que debe ser dunha (uilla) Fradarici, forma en xenitivo de Fradaricus, que sería o posesor desta uilla (explotación agropecuaria) altomedieval.
O nome Fradaricus ten orixe xermánica.
A evolución de Fradarici > Fraarice > Fraíz > Fraiz non é estraña en galego, con caída do segundo -r-por disimilación.
Trátase dun topónimo relativamente frecuente en Galiza, tanto na versión Fraíz como na Fraiz.
O FRANCO (Rioaveso)
O nome deste lugar, pode remitir ao antigo posesor do lugar ser oriúndo de alén dos Pirineos (ou de Cataluña), ou con privilexios e exencións. Para máis detalles, ver a entrada do blog Pena da Cataverna.
Por outro lado, podería tamén tratarse do apelido dun antigo posesor. De feito, un dos núcleos desde onde se estendeu este apelido foi o concello de Ourol, e ten presenza aínda agora no concello de Vilalba (CAG).
OS FREIRES (Mourence)
Nome que alude aos fratres 'frades' que aquí residirían ou que serían donos deste lugar.
A FROUSEIRA (Sancovade)
Este lugar vén recollido no Catastro de Ensenada para Sancovade (1753), ao referir os muíños da freguesía:
otro enel sitio da Frouseira
Os topónimos A Frouseira/Frouxeira son relativamente frecuentes, sobre todo na microtoponimia, moitas veces ligados á hidronimia, como o Regato da Frouxeira (Pombeiro, Pantón, Lu) ou a Praia e Lagoa da Frouxeira (Valdoviño, ACo). Hai tamén unha A Flouseira (A Pontenova, Lu), tamén ao pé dun rego.
Sobre estes topónimos barállanse varias hipóteses. Segundo E. Bascuas (2002), trataríase dun hidrónimo procedente do lat. *FLUXARIA e este de FLUXUS ‘corrente de auga’; sería un termo semi-culto, non patrimonial. En efecto, non só fluxu > frouxo, senón que hai moitos paralelismos, como coxa > couxa (DdD).
Por outro lado, pensamos que non son aceptábeis a interpretación de Porto Dapena (2003) de *Fragosaria (que el mesmo rexeita máis adiante), pois non debería derivar do adxectivo fragoso senón do nome fragor e dar **fragoraria.Tampouco convence outra hipótese posterior de Porto Dapena (2016), que explica Frouseira a partir de fronza (lat. frondia), que, segundo el, daría nalgúns casos *frouza; porén, non explica que só se conservasen topónimos coa forma evolutiva diverxente e ningún correspondente ás evolucións que serían comúns. É tamén inexplicábel que soamente aparecese a forma con "seseo", incluso nas zonas dialectais onde non ocorre. Noutras palabras, a maioría deberían aparecer **Frouceira, igual que aparece O Fronzal (As Somozas, ACo) e A Fronzuda (O Pino, ACo). Por poñermos outro exemplo: para os abundanciais de "paínzo" (lat. paniciu) dáse unha absoluta coherencia: aparecen na toponimia con ambas as formas, as "non seseantes" (Painceira, Penceira, Pinceira) e as "seseantes" (Penseira, Pinseira), que aparecen na zona que ten esa pronuncia. En resumo, semella unha hipótese moi forzada, cunhas voces **frouza e **fronsa moi estrañas ou inexistentes en galego, nin nos dicionarios nin na toponimia, e frouxa apenas aparece rexistrado no sur de Ourense.
FROXINDE (Rioaveso)
Debe provir dunha (uilla) Froisendi, forma en xenitivo de Froisendus, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar.
É un nome de orixe xermánica.
FUNCASTA (San Simón da Costa)
Sintagma composto de Fonte Casta, con apócope de fonte en "fon", como ocorre p. ex. con Fomaior (O Corgo). O paso de Foncasta para Funcasta é trivial no galego, o mesmo que Fumaior (A Fonsagrada) ou, por citar outro exemplo, os casos de Pumar ou Pumariño.
Canto á motivación do topónimo, é incerta. Podería provir dunha forma en aposición *Fonte (de) Casto, remitindo ao nome persoal, xa cognome na onomástica latina (Kajanto, 18, 68, 251) e alcume do rei Afonso II de Asturias.
Tamén é plausíbel pensar que se trate dunha "Fonte de casta", no sentido de 'de boa calidade', tal como acontece cos usos rexistrado de "ameixa de caste" 'ameixa fina' ou "uva de caste" ' uva negra dulce' (cf. DdD).
GABÍN (Boizán)
Derivado dunha (uilla) Gabini ou (uilla) Gavini , forma en xenitivo de Gavinius ou Gabinius, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar. Son ambos os dous posibeis antropónimos de orixe latina (cf. N. Ares, "Estudos de toponimia galega").
Temos tamén un Vilargabín na freg. de Insua.
GAIÁN (Soexo)
GALIÑEIRO (Alba)
Os topónimos "Galo", "Galiña", "Galiñeira", "Galiñeiro" non encaixan na maoiría dos casos co seu significado obvio, correspondendo moitas veces con montes e formacións rochosas. Neses casos proviría máis ben do tema prerromano *kal(l)- 'rocha'. Ver blog A Pena da Cataverna para máis detalles.
Alternativamente, Cabeza Quiles vincula os topónimos "Galiñeiro" e "Galiña" con formacións rochosas que lembren a cresta deses animais ou fainos derivar tamén da raíz prerromana indicada. Porén, nos casos que coñecemos non sempre parecen corresponder con estas "cristas".
No caso concreto que nos ocupa, este casarío atópase nunha zona chá, preto de Carralmaior, sen formacións rochosas destacabeis. Debe tratarse dun topónimo xocoso ou remitir a que antes da construción de vivendas habería estabelecido un galiñeiro no lugar.
GARDADO (Árbol)
OS GARDADOS (Oleiros)
Os dicionarios recollen a acepción para "gardado" de "Reservado. Prudente." (cf. DdD).
Estes dous topónimos deben remitir ao apelido ou alcume dun antigo posesor, habitante ou fundador deste lugar.
Non lonxe de Vilalba, o PTG rexistra un lugar chamado "Martín Gardado (Queixeiro, Monfero, A Co), que confirma o uso como apelido ou alcume nesta zona.
De feito, como apelido é rexistrado, coa forma castelanizada GUARDADO no Val do Dubra e outros concellos.
Tampouco podemos descartar de que se trate a un feito anecdótico específico destes lugares, mais é estraña a coincidencia, nin tampouco teñen unha situación xeográfica particular que o xustificase.
GARDAMIL (Oleiros)
O nome remitiría a unha *(uilla) *Withramiri, forma en xenitivo de *Withramirus nome do posesor medieval da uilla (granxa, explotación agríola), nome de orixe xermánica.
En efecto, Miguel Costa (cf. blog Frornarea) identifica os topónimos Gradoi, Gradaílle, Gardamil, Godral, dentro dos derivados de nome de posesor coa raíz xermánica *wiþra 'contra, cara a, outra vez'.
A GAREA (Vilapedre)
Debe provir dunha uilla Dagaredi, uilla altomedieval pertencente a Dagaredus, antropónimo de orixe xermánica, ben documentado en Galiza na Idade Media (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 182).
Aínda que non manexamos documentación antiga para este topónimo, si se atopa para o homónimo de Agrón (Ames, ACo), que aparece como Dagarii nos comezos do séc XIII:
[...] Martino, presbitero de Trasmonte, de hereditate de Ogrom et de Dagarii [...] a. 1205 Tbo.ToxosOutos (CODOLGA).
A evolución de Dagaredi para A Garea foi moi común no territorio galego, así o Nomenclator rexistra A Garea en Ames, A Laracha,Melide, Ames, A Laracha, así como tamén se atopan na microtoponimia (PTG). Hai igualmente un Lagarea en Cuíña (Ortigueira), que debe ser froito dunha castelanización dun *A Garea.
A explicación desta evolución é complexa mais non complicada: primeiramente pasou a Dagarii, pola caída do -d- intervogálico, cunha pronuncia próxima a /dagar'ee/, e isto foi seguido da ultracorrección do finais en -e, un fenómeno común baixomedieval de corrección de terminacións en -e identificadas como "relaxamento" de formas previas en -a e en -o. O último paso, de deglutinación en Da Garea por reinterpretación en feminino con preposición "de".
Paulo Martínez Lema explica o fenóneno análogo que aconteceu para Recaree > Recarea (Mazaricos) como disimilación das vogais en contacto, con abertura da segunda delas, ['ee] > ['ea] (cf. P. Martínez, 2010. "A toponimia das comarcas de Bergantiños, Fisterra, Soneira e Xallas na documentación do Tombo de Toxos Outos (séculos XII-XIV)": 286)
AS GATEÑAS (Lanzós)
Este topónimo debe remitir a unhas "(Terras) gateñas".
O adxectivo "gateño" podería remitir á abundancia de toxos gateños. Xa Sarmiento os describira:
Son las tres diferencias que hay de toxos en Pontevedra. El molar, y que también llaman albariño, es el más blando y muelle, y el que se maja para las caballerías. El gateño es el que está florido todo el otoño e invierno, y se llama así porque sus espinas son casi y representan uña de gato. Y el arnal es el asperísimo y grande, que nace entre las peñas de los montes, y cuyas espinas son largas, derechas, fuertes, duras, y que son capaces de taladrar una tabla [....] (CODOLGA)
Por outro lado, no dicionario de Leandro Carré (1933) recóllese unha acepción derivada de "Inculto, a monte", que podería ser tamén a orixinaria.
GOCENDRE (Goiriz)
Provinte dunha (uilla) Godesindi, forma en xenitivo de Godesindus, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar. É un nome de orixe xermánica (cf. P. Martínez. "Toponimia, etimoloxía e fontes documentais: os exemplos de Arosa e Brens". 2012).
O -r- intermedio é espúreo. De feito, aínda aparece como "Gosende" no séc XVIII:
[...]sitio de Gosende [...] a.1763 (cf. libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz PARES:187)
Porén, poida que a pronuncia no séc XVIII xa fose Gocendre e simplemente se conservase a memoria escrita, pois, por ex., nun microtopónimo Gocendre das Negradas (O Vicedo), no mesmo 1763 xa vén recollido como Gocendre e Gozendre (cf. PARES, 1762. "Expediente de comprobación de bienes, rentas y cargas de la feligresía de San Miguel de las Negradas ...": 270, 356, 396).
GOIRIZ (A Torre, Goiriz)
O topónimo concreto da freguesía de Goiriz foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 897 como S. Jacobus de Goeriz e como S. Jacobi de Goyriz en 1128 (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Derivaría, seguindo a Martínez Lema, dunha antiga (uilla) Goiaricus ou (uilla) Goericus, á súa vez seguindo a Piel e Kremer , forma en xenitivo de Destericus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). Porén, tampouco descartan outra opción, ao seu xuízo máis probábel, o antropónimo Gudericus. En calquera das tres alternativas trataríase dun antropónimo de orixe xermánica.
No final do séc XVIII a freguesía de Goiriz figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 12casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Ber, Bidueiros, Broce, Campo, Cancela, Carballo, Castro, Cendán, Currás, Chai-Ferreira, Fontoira , Fra, Gocendo , Gomariz, Graduin , Grela, Iglesia, Laguela, Linares, Lodeiro, Mámoa, Moura, Outeiro, Pazos, Puerto Carreiro, Riba do Vilar , Santa-Comba , Santadrao, Tarrio, Tronco, Uceira , Urbaza y otros.
No Diccionario de Madoz tamén está atestado o lugar de Goiriz (A Torre), indicando que ten unha poboación de 4 veciños e 20 "almas".
GOLARIZ (San Simón da Costa)
De (uilla) Gollarici, forma en xenitivo de Gollaricus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica, o cal non indica que o posesor fose desa orixe, xa que estes nomes foron populares na Idade Media.
Este lugar vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os batáns existentes na freguesía: ' enel sitio de Golariz '.
GOMARIZ (Goiriz)
De (uilla) Gomarici, forma en xenitivo de Gomaricus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica, o cal non indica que o posesor fose desa orixe, xa que estes nomes foron populares na Idade Media.
Este lugar aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Gomariz (cf. PARES:110)
GOMENLLE (Árbol)
De (uilla) Gomelli, forma en xenitivo de Gomellus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola). O n espúreo debe explicarse por influxo da nasal previa.
É un nome de orixe xermánica.
GONDAÍSQUE (Gondaísque)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 1128 como S. Maria de Gandaisco, e no repartimento de 1488 como la yglesia de Gondaisque. A súa orixe, seguindo a Piel e Kremer (HGN, 279: §294), será o antropónimo Wandaliscus (> Bandaliscus, Handaliscus e outras variantes na documentación medieval), que inclúe o tema etnonímico wandal ‘vándalo’ e mais o sufixo –isco, "moi produtivo na creación de adxectivos posteriormente nominalizados" (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remitiría, segundo Martínez Lema, a unha (uilla) Wandalisci, forma en xenitivo de Wandaliscus, o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). Martínez Lema interpreta a evolución irregular do xenitivo, "que debería xerar unha forma *Gondaíz/*Gondaíce ou similar", pola "acción analóxica do caso xeral, cando non pola propia vitalidade da que gozaba e goza o devandito sufixo".
Na nosa opinión, puido tamén derivar da forma en acusativo, dunha (uilla de) Wandaíscu, o cal parece confirmalo o atestamento S. Maria de Gandaisco de 1128. De Gandaísco pasaría a Gandaísque por relaxamento da pronuncia do -o final, fenómeno relativamente frecuente na toponimia.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 24 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Alto, Bostelo, Castro, Cinco-calles, Currás, Espiño, Gestalbello, Iglesario, Pumariño, Pumariño de arriba, Veiga y Viso.
GONDEBOI (Distriz)
Debe provir dunha (uilla) Gundeboni, forma en xenitivo de Gundebonus, nome do posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agríola) que tería existido nese lugar. É un nome de orixe xermano-latina (Gunth + bonus).
GONDULFE (Vilapedre)
De (uilla) Gondulfi, forma en xenitivo de Gondulfus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola).
É Gondulfus un nome de orixe xermánica, composto polos elementos góticos *gunþi ‘loita’ e wulfs ‘lobo’(HGN, §145; Boullón 1999: 261).
É de notar que a orixe xermánica do nome non indica que o posesor fose desa orixe, xa que estes nomes foron populares na Idade Media.
O Nomenclátor recolle outro Gondulfe en Taboada, e tamén a forma en plural Gondulfes, en Castrelo doVal. Tamén se recolle a variante sen conservación do l implosivo, Gondufe, no Valadouro, en Vigo e Lalín.
GRADAÍLLE (Codesido)
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada al sitio de Gradaylle do Porto Gradaylle 147 (cf. PARES: 145)
sitio do Porto Gradaylle (cf. PARES:147)
".. Villa in Aurio, Uitragilde inter Sancta Cruce et Sancti Tome (...) alia uilla in Aurio, Villa Uitraylldi, integra ...".
O nome remitiría a unha *(uilla) Withragildi, forma en xenitivo de *Withragildus, nome da posesora altomedieval da uilla (granxa, explotación agríola). É un antropónimo de orixe xermánica.
En efecto, Miguel Costa (cf. blog Frornarea) identifica os topónimos Gradoi, Gradaílle, Gardamil, Godral, dentro dos derivados de nome de posesor coa raíz xermánica *wiþra 'contra, cara a, outra vez'.
A GRANDA (Carballido, Oleiros, Xoibán)
A GRANDELA (Rioaveso)
GRANDISCA (Mourence)
O termo "granda" ou "gándara", de orixe prerromana, ten varias acepcións, todas relativas a "terreo improdutivo, polo xeral chan".
A forma GRANDELA trátase do diminutivo antigo de granda.
No caso de GRANDISCA, é tamén derivada co sufixo -isca. Hai outra Grandisca en Frexulfe (O Valadouro) e As Grandiscas en Lindín (Mondoñedo).
A Granda de Xoibán, aparece atestada como gandera de Sancto Pelagio nun documento de 1128, do rei Afonso VII e súa nai a raíña Urraca:
[...] per aquam de Uicenti Infestu per gandera de / Sancto Pelagio per fontem Frigidum per aquam de Barraçoso .[...] a. 1128 Flórez (CODOLGA)
GRADUÍN (Goiriz)
Debe derivar de (uilla) Gratulini, forma en xenitivo de Gratulinus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Este antropónimo, derivado de Gratus, ten orixe latina (cf. Lidia Becker, 2015. "Hispano-romanisches Namenbuch..").
GRUMAR (Boizán)
Debe tratarse dunha referencia a un antropónimo, remitindo ao nome do antigo posesor duna uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola) que tería habido nese lugar.
O nome concreto do que derivaría énos máis difícil de estabelecer. Para Gromaz, Piel-Kremer (HGN 318) postulan sen seguridadea orixe nun antropónimo visigótico *Wormatius. Se este for o caso, para Grumar poderíamos especular nun *Wormarius.
Por outro lado, semella máis plausible pensar nunha relación cos sete lugares Golmar recollidos no Nomenclátor, ademais dunha freguesía da Laracha. Os nomes persoais Gulmaro e Golmaro están atestados xa no séc XII en Galiza. Teñen orixe xermánica. Piel-Kremer (HGN, §133, §146) reconstrúen o nome persoal *Golmarus a partir destes patronímicos. Para Gonzalo Navaza, trataríase dunha variante de Gundemaro, de feito indica documentos do séc XII do tombo de Lourenzá nos que "un mesmo individuo aparece denominado indistintamente Golmaro Pelaiz e Gundemaro Pelaiz" (cf. G. Navaza, 2022. "Nomes de persoa na toponimia de Lalín").
Podemos pensar unha evolución a partir dunha forma Gulmar > Glumar > Grumar, que non sería estraña no galego.
Aínda que este topónimo é un unicum en Galiza, atópanse coa forma Gromar na microtoponimia, así por exemplo A Fonte de Vilagromar (A Pastoriza, Lu) ou A Corga de Gromar (A Gudiña, Ou).
Pode tratarse do topónimo mencionado no séc XIII:
[...] Garssya Gundissalvi, Petro Fernandi de Grumar , [...] a. 1385, T.Cat.Stgo (CODOLGA)
GUADALUPE (Sancovade)
Topónimo transparente, haxiotopónimo que remite á capela da virxe dese nome.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764):
sitio de agua da lupe (cf. PARES:98)
GUNTÍN (Sancovade)
Debe derivar de (uilla) Guntini, forma en xenitivo de Guntinus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica (cf. HGN145/53; OPNH193/732).
GUNXAR (Santaballa)
Debe derivar de (uilla) Gondiarii, forma en xenitivo de Gondiarius, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica.
AS HEDRADAS (San Simón da Costa)
O HEDREIRO (Samarugo)
Topónimos que remiten a lugares onde abundaba a hedra.
No Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753) vén recollido ao referir os muíños existentes na freguesía: 'enel sitio das hedradas de arriba [...] Otro enel sitio das hedradas de avaxo'
A ICHOA (Ladra)
O termo ichó é definido no dicionario de galego como "Armadilha para caçar pássaros vivos e principalmente perdizes" (Estraviz)
Tal como xa indicara Aníbal Otero, debe provir de ostiolu 'portiña', remitindo á porta da 'armadilla' (cf. A.Otero Álvarez, 1955. "Hipótesis etimológicas referentes al gallego-portugés").
Con respecto a ichoa, debe provir do latín vulgar ostiola 'portiña', con esa acepción ou con outra próxima á de ichó 'trampa'. Neste sentido, Xosé Manuel Broz e Xaquín Vázquez recolleron en Melide a existencia no rueiro desa vila das Ichoas, que remitirían á entrada ao castelo (cf. LVG).
ICHOZAS (Lanzós)
Topónimo escuro, para o que soamente poderíamos especular, talvez con relación a Ichoa ou a "chozas".
A INFESTA (Ladra)
Os termos "infesta" e "enfesta" defíneos o dicionario como "lugares elevados", do latín infestus ‘erguido’, o termo enfesta ou infesta está definido como ‘pico ou cumio’".
INSUA (Insua)
A INSUA (Vilapedre)
O topónimo Insua correspondente á freguesía dese nome está atestado no séc XI:
'in monte Nigro, insula; in Parriga, uilla Onosendi, Santo Iuliano, Lagustelli' (Sobrado 1037).
No Catastro de Ensenada para Insua (1753) figura como Ynsoa.
Provén do latín insula. Remite xeralmente a un lugar aillado (total ou parcialmente) polas augas, xeralmente dun río. Nese contexto, por veces designa terras entre dous ríos. No caso da freguesía de Insua, alude aásituación entre os ríos Ladra e Labrada.
A freguesía de Ladra tomou o nome do río Ladra, así como Ladrela do seu afluente (é común as formas en diminutivo para os afluentes ou cauces altos do río). O río Ladra está documentado xa desde o ano 572 como Latra (cf. CODOLGA).
[...] Comitatus Montenegrinus dicitur. Incipitur ubi intrat Latra in Mineo et uenit ad illa Serra de Sancta Cruce [...]
[...] villas quas abemus inter Minio et Latera [...] (Celanova 871),
[...] sancte Marie uirginis cuius baselican fundata est in territorio Latera [...] (Mondoñedo 871)
[...] in territorio Latera, uilla Lorarius cum adiunctionibus suis; [...] (Sobrado 959),
Estes topónimos forman parte dunha serie frecuente en Galiza, incluíndo as formas Ladrido (en Barreiros, en Ortigueira, en Samos, en Meis) e Ladredo(s) (en Parada de Sil, en Calvos de Randín, en Carballedo, en Muíños, en Manzaneda, en Celanova), Ladride (en Fazouro, en Palas de Rei, en Santiso, no Pino) e Ladreda (en Chantada, en Santiso, ..).
Debe tratarse dun hidrónimo, derivado do tema prerromano *lat-r- 'terreo pantanoso', de orixe céltica ou antigoeuropea, a partir da raíz indoeuropea *lat- "pantano, lameiro, lama".
O topónimo "Ladrido" é frecuente na toponimia, así atopámolo en Samos, Meis, Barreiros, Ponteceso, e tamén "O Ladrido" en Arteixo e en Brión; ademais, aparece un "muíño de Ladrido" en Foz, e un "O lastrón de Ladrido" en Ferrol. Atopamos tamén coa forma "Ladride" en Foz, Baleira, Palas de Rei e Santiso. Así mesmo, aparecen Ladredo. Outros topónimos próximos similares son "O Campo da Ladra" nas Ribeiras (Mañón), "Pena Ladra" na Balsa (Muras). O Catastro de Ensenada de 1753 tamén rexistra un "Lugar de Ladrido" en S. Xulián de Cabarcos (Barreiros).
Por outro lado, González-Quevedo (cf. R. González-Quevedo, 2001. "La Fala de Palacios del Sil"), interpreta o lugar de L.ladréu (Palacios del Sil, León) como referencia á faldra do monte, derivándoo de latus, -eris ‘costado, lateral’. Similarmente, suxire ‘declive de un terreno’ Álvarez Maurín para os topónimos Latreto, Latruero, Laterario (cf. M. Pilar Álvarez, 1994. "Diplomática asturleonesa. Terminología toponímica"). Isto encaixa coas voces galegas ladreal e ladrairo, que dan nome ás cainzas laterais do carro (cf. DdD).
No final do séc XVIII a freguesía de Ladra figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 40 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Aguiar de Abajo, Aguiar de Arriba, Arán, Barcosa, Bieiro, Braña, Cañotal, Cernada, Espiñeira, Fragabella, Infesta/Muiño, Outeiros, Pazo, Pazo de Arán, Pentebarrancoso, Reboredo, Salgueiro, Trobo, Vilasuso y Vispeira.
LADRELA (Lanzós)
Así como a freguesía de Ladra tomou o nome do río Ladra, Ladrela tomouno do seu afluente. Son comúns as formas en diminutivo para os afluentes ou cauces altos do río (Lóuzara / Louzarela, Túa / Tuela, Tea / Tiela, Ambía / Ambiela, Ulla / Ulloa, ...).
Ver LADRA para máis detalles.
LAGARES (Belesar)
Este topónimo vén recollido con este nome no Catastro de Ensenada para Belesar, ao referir aos muíños da freguesía. Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764): casa terrena situada en el lugar de lagares (cf. PARES: 176)
É un topónimo transparente, remitindo á existencia de lugares de pisado da uva para a produción de viño.
A produción de viño na zona debeu ser elevada, segundo os rexistros existentes. Na toponimia quedaron os reflexos dos "lagares", das "viñas", dos "bacelares", etc.
A mediados do século XIX os viñedos sufriron a praga do oidium, que apareceu en 1852, e que acabaría en moi pouco tempo coas viñas. Dous anos despois xa non se recolleu en toda a comarca nin un só barril de viño e comezaron a arrincar as viñas, das que xa soamente quedaría os topónimos.
A LAGOA (San Simón da Costa)
LAGOELA (Goiriz, Nete)
O termo lagoa deriva do latin lacuna 'concavidade'. É interesante notar que, nese senso de "concavidade" que se alaga, o topónimo "lagoa" está moitas veces asociado a lagoas artificiais, por veces formadas no "cono de violación" de mámoas, escavadas xa desde tempos moi antigos na busca de tesouros. As primeiras mencións destas construcións rexístranse na Idade Media :
"per suis terminis ubi inueneritis lacos anticos et mamolas" (Tumbo de Celanova).
No caso de LAGOELA, trátase da forma en diminutivo antigo, o cal dá testemuña da súa antigüidade.
O lugar de Goiriz aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de laguela (cf. PARES:106,298)
LAMANÁ (Boizán)
Composto de Lama, cunha segunda forma con orixe incerta.
Puido tratarse dunha Lama Má, tal como as existentes en Loureda (Arteixo, ACo) ou en Brión (ACo). O paso de *Lamamá para Lamaná explicaríase por disimilación, similar ao que se deu nos múltiplos topónimos Sanamede < *Samamede. No entanto, é apenas unha hipótese especulativa.
LAMELAS (Goiriz, Lanzós, Nete)
AS LAMELAS (Carballido)
A voz lamela deriva de lama, co antigo diminutivo latino en -ella.
Unha lama designa unha “masa branda que se forma ao mesturarse terra, area, follas etc., con auga” e ten como sinónimos barro, bulleiro, lodo e trollo (cf. DRAG).
Canto á súa etimoloxía, é controversa. Segundo Corominas (DCECH, s. v. lama), trataríase dun vocábulo de orixe latina.
Pola súa parte, Menéndez Pidal (1968b: 100-102) dálle orixe prelatina, ambro-lígur-iliria.
Para J. M. Piel (1947a: 312), podería ser traída polos colonos rurais romanos, e non polos lígures.
Por outra banda, Carrasco Serrano (2008: 351) considérao vocábulo hispánico, presente no topónimo Lama dos vetóns, e no lugar lusitano chamado Lamaecum, actual Lamego. Na súa opinión, lama estaría ligado ao protocéltico *plām-a > *lām-a, e por tanto relacionado co irlándes lám, coa perda do p- inicial característico das linguas célticas.
O lugar de Goiriz aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de lamelas (cf. PARES:226,355)
LANZÁN (Tardade)
LANZÓS (S. Martiño de Lanzós, S. Salvador de Lanzós)
Os topónimos Lanzós, Lanzán, Lanzás costuman ser interpretados como derivados da raíz indoeuropea *lendh- 'terra aberta, campo, landa' (cf. Pokorny IEW 675).
O topónimo Lanzós figura atestado no séc XII como 'Sanctus Petrus de Lancobos' (CODOLGA: Mondoñedo 1128). É interpretada como gralla do copista por Lanceolos, forma en plural do diminutivo antigo do nome latino *lanceam 'lanza', de posíbel orixe celto hispánica.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 12casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Carballal, Gateñas, Hichozas y Pereira.
O LARIZO (Alba)
O dicionario de Leandro Carré (1933) define lariza como "lume da lareira, larada" (cf. DdD).
Por outro lado, no dicionario de Marcial Valladares (1884) recóllese "larizán" como o que toquea, dormita ao pé da lareira, por efecto do seu desleixo (cf. DdD; tradución propia).
Considerando o anterior, podemos interpretar "larizo" como alcume, con significado similar a larizán.
Por tanto, O Larizo debe remitir ao alcume dun antigo posesor, habitante ou fundador deste lugar.
LAVAPÉS (Vilapedre)
Este topónimo é transparente en canto á acción á que alude.
Canto á motivación, debe tratarse dun nome xocoso, e aludirá talvez ao pequeno que é o regato. Sería caso análogo ao coñecido Lavacolla (Santiago), nome dun río e dun lugar, que derivaría de lava colea, literalmente "lava collóns".
Tamén pode aludir ao motivo relixioso do lavado de pés na quinta feira (xoves) na Semana Santa:
"huma qujnta fejra de laua pees, em lauando ela por suas mãos os pees" a. 1307 (R. Lorenzo, 1968. "Sobre cronologia do vocabulário galego-português", Crónica de Sete Reis, DdDGM).
Os topónimos Lavapés xa se atestan na Idade Media, como un que existiu no actual concello de Rois (A Co):
[...] de Salgeyros que iacet in illa hereditate que vocatur de Lavapees [...] a. 1274, ToxosOutosI (CODOLGA)
Como microtopónimos, Lavapés figura nos concellos de Mondoñedo, Vilalba, Santiago (A Co) e Cangas (Po). Fóra de Galiza hai o cognado Lavapiés, barrio da cidade de Madrid.
LAXOSO (San Simón da Costa)
Referido a lugar onde abundaban as laxes.
LEBOREIRO (Román)
Referido a lugar onde abundaban as lebres ou coellos.
LENTILLE (Xoibán)
Os topónimos Lentille, tanto este como os existentes en Cenlle e As Neves, son derivados, con dúbidas, dun antropotopónimo xermánico. Son varias as propostas, a partir dun primeiro elemento Lent- proveniente da raíz xermánica *linth ‘tileiro, árbore que dá tila’.
Estes topónimos deben remitir, xa que logo, ao posesor dunha uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Debe derivar de (uilla) Nendini, forma en xenitivo de Nendinus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica, identificado por J. M. Piel (cf. J. M. Piel, D. Kremer,1976. "Hispano-gotisches Namenbuch").
En efecto, este mesmo nome teno unha freguesía de Mondoñedo, Santiago de Lindín. Nese caso, figura atestado no séc. XIII como Nindin:
[...] otorgauimus capitulo mindoniensi ipsam ecclesiam sancti Iacobi de Nindin cum suis omnibus pertinenciis [...] a. 1261, CD Mondoñedo (CODOLGA).
Igualmente se atopan atestamentos de Nendin, algún deles podería tratarse deste Lindín.
A evolución de Nindín para Lindínresponde a un fenómeno común no galego, de disimilación da dobre nasal. Igualmente aconteceu para Nandoi (Cariño, ACo), atestado como Nandoy aínda no séc XIV – este fenómeno non só se dá no galego: o francés “Château-Landon” foi Castellum Nantonis (SEVILLA, 1980:56).
LIÑARES (Goiriz)
LIÑARES (Oleiros)
Fitotopónimo transparente, remitindo a antigos lugares plantados de liño ou propicios para o seu cultivo.
A artesanía do liño foi moi relevante en Galiza, especialmente nas zonas do litoral e nalgúns vales do interior. O maior apoxeo desta industria artesanal deuse de mediados do século XVIII ata primeiro terzo do XIX. Neste período tecíase liño do país pero tamén de fóra, que entraba polos portos de Ribadeo, Carril e Vigo. Unha vez confeccionado o lenzo, era exportado para Castela e para América.
O lugar de Goiriz aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa situada en el lugar de liñares (cf. PARES:389)
LOBÁN (Samarugo)
LOBÁN DA BARREIRA (San Simón da Costa)
LOBÁN DE LOUROS (San Simón da Costa)
No Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753) vén recollido Lobán (de Louros) ao referir os muíños existentes na freguesía: 'enel sitio de loban'.
No mesmo tamén vén recollido Lobán das Barreiras (sic) ao referir os muíños existentes na freguesía: 'enel sitio de Loban das Barreiras'.
Podemos pensar nunha orixe en *(uilla) Lupiani, forma en xentivo de Lupianus, nome de orixe romana, referindo ao nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Alternativamente, podería tratarse doutro nome de posesor distinto e derivar de *(uilla) Leubiliane, forma en xentivo de Liubila (HGN195) ou de *(uilla) Leubani, de Leuba.
OS LOBÁS (San Simón da Costa)
Podería tratarse dun zootopónimo e remitir a un Lupiales lugar onde abundaban os lobos.
No entanto, dada a súa situación, entre Lobán de Louros e Lobán da Barreira, os tres lugares contiguos, e existindo ademais un terceiro Lobán en Samarugo, pensamos que este Os Lobás debe máis ben tratarse dun xentilicio, aludindo a oriúndos dun destes Lobán que habitarían ou fundarían este lugar dos Lobás.
Hai unha outra interpretación, que se trate do mesmo antropónimo que para Lobán, neste caso coa forma en xenitivo en -anis. Porén, a forma con artigo apunta máis ben para o xentilicio indicado que para un nome de posesor.
LOCENCIA (Román)
Os topónimos Locenza, Lucencia son frecuentes en Galiza. O PTG rexistra ata 24 (A) Lucencia, 33 (A/s) Locenza/s, 6 (A/s) Locencia e unha Alocenza. O topónimo Lucencia aparece tamén en Asturias e Portugal.
A voz "lucencia", do latín lucentia, aparece nos dicionarios de galego co significado de "claridade, resplandor". Xa no séc. XVIII Sarmiento recolle tamén lucencia: "En Mourentán es la última luz del horizonte" (DdD). Igualmente aparece no castelán antigo (cf. Coromines DCEH).
No séc IX (aínda que a veracidade da data sexa controversa) está tamén atestada unha Lucencia en Asturias:
[...] et per Penna Petri, et per Lucencia , usque ad illa texera, et per Lampaza, [...] (CODOLGA)
Máis tarde volve a aparecer no séc X como Lucentia.
Seguindo a Riesco Chueca, debe remitir a un sitio que loce, probabelmente pola existencia de penas chás que relocen ou brillan:
De valor similar será Lluciencia (alto cerro en Rábano de Sanabria 1910); La Lucencia (Asturianos 1576); en asturiano, llucia (dgla) se aplica a cortados lisos y resbalosos de peña (cf. P. Riesco, 2018. "Toponimia de la Provincia de Zamora": 101-102).
Tamén son interpretados como clareiras no bosque: "idea de 'claro de bosque' a la que hacen referencia los antiquísimos vocablos hispánicos 'lucencia, lucentia, luzenca, luzenza' (< lat. lucens)" (cf. G. J. Torres, 2012. "Toponimia de frontera en Sierra Mágina").
LODEIRO (Goiriz)
O termo "lodeiro" remite a unha "lameira, terreo con lama".
Aínda que non se pode descartar unha segunda acepción, a da "árbore tamén chamada lamigueiro, lotus", cremos moi improbable, por ser un topónimo frecuente demais para facer referencia a unha árbore incomún (cf. DdD).
O lugar de Goiriz aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
sitio do lodeiro (cf. PARES:100)
LOPIÑO (A Torre)
Topónimo que remite a un Lope ou Lopiño, que sería un antigo posesor do lugar.
O LOURAL (Nete)
Este topónimo alude a un lugar no que abundaban os louros ou loureiros (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
LOURIXE (Nete)
Seguindo a Nicandro Ares, que analiza o homónimo Lourixe existente en Hermunde (Pol, Lu), podería derivar de (uilla) Leovorigi, forma en xenitivo do nome Leoverigus (OPNH 210/850), nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica.
Porén, tal como indica Nicandro, Piel-Kremer non o constatan (HGN 169/7).
Poderíamos pensar, alternativamente, nunha (uilla) Lauridii, forma en xenitivo do antropónimo latino Lauridius. No entanto, aínda que formalmente encaixaría, descoñecemos o seu atestamento en Galiza.
LOUSADA (Goiriz)
Este topónimo pode aludir ao feito de ser unha casa lousada (con tellado de lousa), en contraposición ás casas pallazas, que serían o normal daquela.
Isto sería similar ao caso dos topónimos "A Tellada" (Foz) para lugar con casa(s) de tella.
É interesante notar que parece indicarnos que, cando se comezou a chamar así, o teito de lousa non sería aínda o máis común.
O teito de lousa tiña a vantaxe de menos mantimento que o de palla: as pallazas precisaban renovar o teito de cada 15 anos aproximadamente.
Tampouco se pode desbotar que refira a un lugar onde abunda a lousa, coberto de lousas ou laxes delgadas de pedra ou xisto.
A LOUSEIRA (Alba)
Lugar onde abunda a lousa ou onde se produce para os teitos.
LOUSIDOS (Carballido)
Lugar onde abunda a lousa.
MACIÑEIRO (Corvelle)
As formas manciñeiro, menciñeiro e maciñeiro designan en galego a un curandeiro, de animais e/ou persoas, ou tamén a un compostor (cf. DdD).
Por outro lado, o Atlas Lingüístico do Galego (ALGA) tamén recolle a acepción de "pumar", lugar de froiteiras, en particular de maciñeiras ou maceiras.
Calquera das dúas acepcións encaixarían para o topónimo, que aludiría, por tanto, quer a un pumar, ou á profesión ou alcume dun antigo posesor do lugar.
O PTG rexistra tamén os microtopónimos Maciñeiros (O Valadouro) e Os Maciñeiros (Alfoz).
MALCÁN (San Simón da Costa)
A interpretación primeira deste topónimo sería como orixinado no alcume dun antigo posesor ou fundador do lugar.
Outra posibilidade, tal como apunta Pascual Riesco para Malucanes (Zamora), sería pensar nunha uilla Malucanem, forma do acusativo gótico para Maluc(c)a, nome feminino rexistrado no Tombo de Sobrado (cf. CODOLGA). Na evolución daríase cedo unha caída da vogal intermedia, pasando para *Malcane, o cal evitaría a caída do -l-. Este nome Maluc(c)a é de orixe incerta; podería ser árabe, tal como apunta Machado e consideran Riesco e tamén Boullón (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 293). Para máis detalles, cf. P. Riesco, 2019. "Toponimia de la provincia de Zamora. Panorámica documental, ...": 594.
MALVECÍN (Sancovade)
Este lugar non aparece no Catastro de Ensenada (séc XVIII), pero figura no séc XIX no Diccionario de Madoz :
L. En la provincia De Lugo , ayuntamiento De Villalba; feligresia de Santiago de San Cobade (V.). Pobl. : 2 vecinos almas.
Este nome, semella remitir a un alcume. No entanto, non ten unha terminación propia desta zona, que debería ser **Malveciño, aínda que si se observa esta terminación algunha vez en alcumes.
É, por tanto, un nome que podería ser "importado", como lembranza dalgún lugar.
Na cidade da Coruña existía a muralla da Cidade Vella, que se ampliara. A muralla construída no séc XV tiña dúas portas, unha delas era a Torre de Baixo, próxima ao porto. Había dous baluartes, un deles no porto, chamado Malvecín (cf. M. Mariño, 2012. "Un capitán para un pueblo: el Marqués de Croix, Capitán General de Galicia y Virrey de Méjico" in Nalgures VIII). Este elemento defensivo, tamén chamado Castelo de Malvecín, situábase preto da Comandancia de Mariña. Neste baluarte situábase a denominada Batería de Salvas, por ser o lugar desde o que efectuaban os disparos de salutación perante visitantes ilustres.
Este Malvecín da Coruña tamén semella estraño, podería ser á súa vez importado, talvez do castelo de Malvecín vasco, xa existente no séc XII:
Señala la Enciclopedia Auñamendi, como los señores de Bizkaia "D. Pero Vélez, hijo de D. Vela Ladrón (familia Gebara), Sr. de Vizcaya y Guipúzcoa, fue Sr. del castillo de Malvecin, en la frontera castellana (en Arrigorriaga, dando a entender que ya había caído Ayala y Llodio), a cuyo asedio y toma asistió (1174).
Considerando todo o anterior, semella que este Malvecín de Sancovade debe remitir a aquel Malvecín da Coruña, como termo xocoso. Sería un caso análogo ao do lugar de Triscornia (O Vicedo, Lu), que remite ao campamento de corentena de "Triscornia", na Habana (cf. Toponimia do Concello do Vicedo).
MARCELLE (Insua, A Torre)
A orixe destes topónimos segundo Piel (1947c: 224) é no nome latino Marcell(i)us, derivado de Marcus.
O MARCO (Boizán)
O nome "marco" refire a un lugar onde hai ou houbo un marco (pedra fincada no terreo, de límite territorial), posiblemente un marco medieval, un miliario ou incluso unha pedrafita ou menhir.
MARCOI (Román)
Debe derivar de (uilla) Marcoi, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica.
Alternativamente, de (uilla) Marconii, un antigo posesor chamado Marconius, nome rexistrado por Solin (cf. S. Heikki & O. Salomies. "Repertorium nominum gentilium et cognominum latinorum". 1988).
Atopamos en Alfoz un microtopónimo homónimo.
A MARELA (Nete)
Topónimo elíptico, de etimoloxía sinxela máis de interpretación ambigua ao ir o adxectivo sen acompañamento do nome que acompañaba.
Podería remitir a uns antigos habitantes, chamados deste modo ben por apelido ou por alcume, remitindo á súa cor pálida. Alternativamente, pode remitir á cor das terra, talvez pola presenza de arxila.
O MARGAZAL (Rioaveso)
Debe aludir a un lugar onde abunda a "marga" 'rocha sedimentaria arxilosa de cor abrancazada con tons azuis, moi rica en cal, que é utilizada para fertilizar a terra, para fabricar cemento, ladrillos etc.' (RAG).
A derivación margazal, a partir de marga, inclúe ambos os sufixos -azo e -al; é análoga á de lamazal, abundancial a partir de lama.
MARIÑANES (San Simón da Costa)
Derivado de Mariña Eanes, que remitirá a antiga posesora do lugar.
MARRUBE (Mourence)
O Nomenclátor de Galicia rexistra tres Marrube, os tres na provincia de Lugo. Sendo os tres nomes de poboacións, e considerando a súa morfoloxía, semella probábel teren unha orixe antroponímica.
Por outro lado, Gonzalo Navaza incluiunos no seu estudo de Fitotoponimia, aínda que con dúbidas tamén pola súa morfoloxía. O PTG rexistra ademais "O Marrubio" en Arzúa e en Carballedo, Marrubio (Castrillo de Cabrera, León), ou Marrubia (Viñón, Cabranes, Asturias), que semellan tamén aludir á planta dese nome. No entanto, Gonzalo Navaza tamén os considera dubidosos.
No caso de Marrube (O Saviñao), aparece atestado no séc. XIII, "casale in Marruvi".
Nicandro Ares interpretouno como un posíbel nome persoal latino:
"referido ao xenitivo do latín marrubium, nome dunha planta e tamén dunha cidade dos marsos, da cal se orixinou o adxectivo marruvius. Polo mesmo, estaremos diante dun nome étnico, que puido ser igualmente persoal" (cf. N. Ares, 2011. "Estudos de toponimia galega": 535).
Formalmente habería unha posibilidade de provir do nome de muller "María Rube", co apelido Rube, presente tamén no topónimo Monte de Fernanrube en Rúa (Cervo). A síncope "Mar", por María (ou máis improbable de Ma(i)or) é frecuente na microtoponimia da Mariña, así atopamos A Marapega (María Pega) no Vicedo, A Maraleixa (María Aleixa) en Chavín (Viveiro), en Barreiros A Maraboa (María Boa), A Maradona (María Dona) e A Maraseca (María Seca). No entanto, o feito de haber tres lugares relativamente distantes co nome Marrube, e un deles ser nome de parroquia, fai esta hipótese improbábel.
Por outro lado, para o apelido italiano Maruffi, Mario Palazzini relaciónao co nome xermánico Marufus 'noto, conosciuto', e indica que é típico da Lombardía. Se for este o caso, tendo en conta a relación de suevos e longobardos, poderíamos postular que se trate dun nome de orixe sueva, e que deriven estes topónimos Marrube dunha (uilla) Marufi, remitindo ao posesor dunha uilla altomedieval.
MARTIÑÁN DE ABAIXO (Corvelle)
MARTIÑÁN DE ARRIBA (Corvelle)
Os topónimos Martiñán deben remitir a unha (uilla) Martiniani, forma en xenitivo de Martinianus, antropónimo derivado de Martinus. Martinianus debeu ser o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
MEIXONFRÍA (Lanzós)
Do latín mansio frigidus, unha pousada de estrada deshabitada. Podería indicar, por tanto, o paso dunha antiga vía romana.
Rexístranse varios lugares e parroquias en Galiza co nome "Meixonfrío": en Couzadoiro (Ortigueira), no concello lugués de Taboada, en Carballedo, en Coirós, en Lousame, en Ordes, en Taboada. En Vieiro (Viveiro) existe "Meixofrío", e no Vicedo Manxofrío.
Encóntranse en Portugal lugares coa denominacion Mejamfrio, e coa mesma orixe; así o albergue instituído na "Carta de Couto e Foral de S. Pedro de Osseloa", en Novembro de 1117, é chamada Mejamfrio (cf. nota páx. 9 de A. C. do Amaral, "Memória V. Para a História da legislação e Costumes de Portugal"), e Miguel de Oliveira informa (cf. p. 26 do artigo citado) que Albergaria-o-Velha era chamada en antigos documentos Albergarie veteris de Meigonfrio (neste caso, o "g" indica o son fricativo, similar ao do "j" no portugués actual).
É importante indicar que os romanos distinguían, en canto a pousadas nas estradas, entre as mansiones 'albergues', as mutationes 'mudas, postas' e as stationes 'estacións', alén dos apeadeiros e dos marcos miliarios.
MERLÁN (Insua, A Torre)
Probabelmente proceda de (uilla) Merilani, a partir do nome persoal xermánico Merila (HGN, 185/204), o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). Esta interpretación tamén é dada por Luz Méndez, Gonzalo Navaza (cf. Luz Méndez, Gonzalo Navaza, 1996. "Xentilicios e nomes personais na toponimia de Chantada").
MERLOS (San Simón da Costa)
Este topónimo debe referir ao alcume duns antigos posesores do lugar.
Como alcume, atopámolo no séc. XII: [...] cf., Iohannes Merlo cf., Nuno Iohannis cf., [...] a. 1201, Tbo.Sobrado (CODOLGA)
Este topónimo vén recollido como Os Merlos no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os muíñoes existentes na freguesía: 'enelsitio dos merlos '.
Este topónimo debe remitir á acepción recollida por Rivas Quintas, de terra sementada de millo miúdo O millo miúdo era común antigamente en Galiza cando aínda non chegara o millo de América (cf. E. Rivas, 1988, Frampas, contribución al diccionario gallego).
MILLARES (Santaballa)
Plural de "Millar", na acepción de "millarido, lugar onde se planta millo", referido ao millo miúdo (o que era chamado "millo" orixinariamente antes de chegar o millo da América).
MIRÓN (San Simón da Costa)
De *(uilla de) Mirone ou (uilla) Mironi, forma en acusativo/xenitivo de Miro, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar.
O nome Miro ten orixe xermánica, formado a partir do gót. mêreis 'famoso' (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 62).
É un topónimo frecuente en Galiza; o Nomenclator rexistra 8 Mirón, Vila Mirón, Vilar Mirón, Fonte Mirón, Domirón e Postemirón (< *Busto Mirón), así como "Mirós" en Cartelle (Ou), outro en Riós (Ou), outro en Valdoviño (A Co).
A MOA (Carballido)
Unha "moa" designa unha pedra redonda, tanto a que se usa de pedra de muíño como a que se usa para afiar. Posiblemente remita a un penedo de forma de moa, redondo.
Por veces, o termo "moa" é tamén usado por extensión (sinécdoque) para designar o "muíño".
O MONTE DO COUTO (Árbol)
Segundo o dicionario, un couto designa un “terreo ou conxunto de terreos delimitados e reservados para algunha actividade” (cf. DRAG).
Indicaba Viterbo ("Elucidário", 1799 I, s. v. couto) que antigamente un couto designaba un lugar ou herdade ou porción de terreo demarcado pola autoridade do monarca, así como “os marcos, e padrões, ou pedrões que lhes serviam de balizas”.
A súa etimoloxía, provén do lat. CAUTU ‘defendido, asegurado’, de CAVĔO ‘ter coidado, precaver’ (DELL).
MONTEMEAO (San Simón da Costa)
Composto de "Monte Meao". O termo "meao" era a forma medieval por "mediano, do medio". Por tanto, este topónimo indica "monte do medio", pola súa situación a respecto doutros lugares de referencia.
MORCELLE (Árbol)
O topónimo remitirá a unha (uilla) Mauricelli, forma en xenitivo de Mauricellus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar.MOREDA (Lanzós)
Xeralmente os topónimos Moreda son interpretados como fitotopónimos, aludindo a un lugar no que abundarían as amoras ou moras (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia Galega").
MOSCARÁN (Árbol)
Este lugar aparece atestado con este nome no Catastro de Ensenada para Árbol (1753), ao definir os límites da freguesía (do Couto de Árbol).
É interesante reparar en que a zona chamada Moscarán se extendía alén do lugar actual, máis ao sueste de Árbol, chegando ata a freguesía de Román, pois aí se encontra unha Fonte de Moscarán, e tamén figura nos mapas no extremo sur da freguesía de Román. Esta extensión fai probábel que remita a unha uilla altomedieval (granxa, explotación agropecuaria), fronte a unha interpretación como alcume para a que sería difícil explicar a presenza en toda a zona.
A partir do nome latino Mascarius está atestado Mascarellius, tamén en Galiza, no séc X:
[...] Karta quam fecit Gondemarus de villa Mascareli. [...] a. 951 SobradoCD (CODOLGA)
No entanto, non atopamos atestado ningún **Mascarianus.
Por outro lado, Dauzat e Rostaing explican os tres Mascarà(n)s no sur de Francia (Mascaràs de Gers, Mascarans e Haron de Bearn, Mascarans des Hauts Pyrenees) a partir da forma en xenitivo xermánica Mascaranis, a partir do antropónimo Mascarius, de orixe xermánica da declinación feminina franca. A mesma explicación é dada para Mascarvila, co engadido do resultado de vila, co nome ao final, propio da colonización franca (cf. A. Dauzat e C. Rostaing, 1963 (reed.1984). "Dictionnaire étymologique des Noms de Lieux en France, Librairie Guénégaud": 440). Igualmente Negre interpreta Mascaràs como o resultado do nome persoal xermánico Mascaranus (cf. E. Nègre, 1990-98. "Toponymie générale de la France", vol. II: 878).
En base ao anterior, poderíamos especular nunha orixe en (uilla) Mascarani, que daría un *Mascarán. A evolución para Moscarán trataríase dunha reinterpretación a partir do coñecido verbo "moscar", facilitado pola presenza da bilabial inicial (cf. semana > somana).
O MOULLÓN (Codesido)
O termo "moullón" está recollido por Rivas Quintas co significado de "Prominencia, montón" no concello de Carballedo (Lu) (cf. E Rivas, 2001. "Frampas"contribución al diccionario gallego).
En canto á motivación concreta desta "prominencia, montón" é difícil de estabelecer, se cadra algún elemento natural da paisaxe ou tamén algún resto arqueolóxico (milladoiro?, modia?).
Como microtopónimo atopámolo nos concellos de Sarria (Lu), As Nogais (Lu) e A Veiga (Ou).
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio do Moullon (cf. PARES: 163,etc)
MOURENCE (Mourence)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 1128 como S. Iulianus de Maurenti, e no repartimento de 1488 como la yglesia de Mourençe (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remitiría, segundo Martínez Lema, a unha (uilla) Maurentii, forma en xenitivo de (uilla) Maurentius, o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
MOURIZ (Corvelle)
O topónimo remite a unha (uilla) Mauricii, forma en xenitivo de Mauricius, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar.
Atopamos outro en Beade (Lugo), O Carballiño (Ou) e Rodeiro (Po).
AS MURAS (Carballido)
Plural de "mura". Rivas Quintas recolle a acepción de "mura" como "valado de terra, cerca de pedra e terra arredor dunha finca" (cf. Frampas). No latín medieval xa se rexistra mura coa acepción de "muro, muralla" (cf. aquí).
Pascual Riesco menciona varias referencias no Tombo de Celanova, de comezos do séc. XI, onde se mencionan "casa una murea" e "illa casa muria", remitindo a casas feitas de pedra en oposición ás de tipo choza feitas de vexetais (cf. P. Riesco, 2019. "Toponimia de la provincia de Zamora. Panorámica documental, ...").
Dada a existencia do topónimo Muruás, que dá nome a outro lugar desta freguesía, que corresponde coa antiga forma en diminutivo de "muras", non semella encaixar que remita a casas "murias", pois entón as de Muruás serían casas "muriíñas", que non encaixa. Semella máis ben que derive do plural do latín muria 'conxunto de muros'.
Se fose este o caso, podería ter un significado orixinario similar ao uso en asturiano de murias 'muros de pedra seca, sen argamasa', usados por exemplo para cortes no monte onde recollen o gado. No caso galego, E. Rivas , en "Contribución ao diccionario galego" (2001), define "muira" como "muro antigo grande".
Hoxe en día, coa proliferación do porco bravo, entendemos mellor a necesidade destas muras para protexer os cultivos. Ten explicación, xa que logo, sinxela, co cal non se precisa de interpretacións máis complicadas como a de que aluda a de moreas de pedra ou similar que se postulou.
Cabeza Quiles recolle a voz "murias" nos Ancares leoneses co significado de "morea de pedras soltas" (cf. F. Cabeza, 2008. "Toponimia de Galicia").
Forma con dobre sufixo, incluíndo o diminutivo antigo en -OLO, derivado a partir de "muro". Ver MURAS para máis comentarios.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada al lugar de Murazó (cf. PARES: 167,286,293)
MURUXÁS (Lanzós)
Plural de muruxal, aludindo a terreos onde nace a "muruxa", ou "meruxa", unha herba de flores brancas, que se dá en sitios húmedos, moi común en Galicia. Tamén chamada "herba paxareira" (cf. DdD).
OS NAVALLOS (Samarugo)
Topónimo frecuente en Galiza, así na Mariña e no Ortegal, así o Nomenclator rexistra tamén "O Navallo" en Ortigueira, Mañón, O Valadouro e Barreiros e Os Navallos no Vicedo e Viveiro.
Este apelativo aínda fica vivo en portugués, na zona de Trás-os-Montes, onde "navalho" é un
"mesmo que navalhão; pedaço de terreno húmido entre as searas que se não cultiva para que dê erva" (cf. Terrasquentes www.terrasquentes.pt)
Formacións da mesma orixe atopamos no portugués navalhão, o salmantino navazo 'valle pantanoso' e mais no aragonés navajo "balsa para el ganado". Da mesma raíz, ademais da indicada Nava, temos Navia (co cognado portugués Neiva) e Navaza. En resumo, Os Navallos deben remitir a lugar no que, pola súa orografía, quedaban encharcados con facilidade.
A etimoloxía é controversa, tal como comentamos de seguido.
Tradicionalmente interprétase como derivado da voz prerromana "nava" 'val, chaeira rodeada de montes', 'lugar pantanoso', xunto co sufixo diminutivo do lat. -culos, sufixo presente noutras formas de orixe prerromana, como "Os Covallos", que deriva de "cova".
Por outro lado, outros autores sinalan a inexistencia na toponimia da forma "Nava", así como que para algúns dos topónimos Navallos, están atestadas formas antigas Lavallos, que apuntarían á orixe nun étimo con L-. Así, por exemplo:
[...] se vadit ad cimam de Teyxoneyras et per portum de Laualo et [...] (cf. CODOLGA).
Por tanto, podería tratarse dun derivado da raíz hidronímica indoeuropea *lou- 'lavar', da cal provén igualmente a nosa voz lavar, do latín lavare 'lavar'.
En soporte desta interpretación, está atestada esta vacilación N-/L- na toponimia, así Novexilde < Lovegildi < Leovegildi, Lebozán < Nebozan < Nepotiani (cf. CODOLGA), igual ca no sentido oposto, e.g. Landoi < Nandoi (cf. CODOLGA). Esta vacilación explícase por haploloxía con consoantes laterais (-n-,-l-,-ll-).
É de notar que, independentemente da etimoloxía, o que segue sendo bastante clara é a motivación, de remitiren a lugares que, pola súa orografía, quedaban encharcados con facilidade.
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 1128 como S. Cosme de Neti, e nunha doazón de 1275 como Neete (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remitiría, segundo Martínez Lema, a unha (uilla) Nepti(i), forma en xenitivo de Nept(i)us, tal e como xa suxerira Piel (1948: §274). Trataríase, por tanto, do posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Por outro lado, seguindo a Miguel Costa (blog Frornarea), derivar de (uilla) Nitti, forma en xenitivo do antropónimo xermánico Nitto (ADN: 1157), "do mesmo tema que Nitigisius, suevo bispo católico de Lugo ao menos entre os anos 571 e o 589".
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta dos seguintes "lugares e casaríos":
Amarela, Bardoeira, Bouza, Cajigal, Corral , Curro, Doade, Lourige, Parrocha, Peteira, Sisto, Rañó, Reboredo, Tarajal y Trobo.
NOCHE (Noche)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 1128 como S. Martinus de Nosti, no 1282 como San Martin de Noste, e no repartimento de 1488 como San Martinno de Noche (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remitiría, segundo Martínez Lema, a unha (uilla) Naustii, forma en xenitivo de (uilla) Naustius, o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
A evolución de Nauste para Noche é explicábel, pola palatalización tal como aconteceu con Moeche < Modesti. Para máis detalles, ver Paulo Martínez Lema ( 2008).
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 32 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Casanova, Cobo, Esperido , Fabilos, Fraga, Iglesia, Mazo, Outeiro, Parrocha, Puente Escourido, Rabilonga, Ramallar, San Cibrao, Susavila y Vegalonga.
OS NOVOS (Sancovade)
Topónimo elíptico, de nome sinxelo máis de interpretación ambigua ao ir o adxectivo sen acompañamento do nome que acompañaba.
Podería remitir a uns antigos habitantes, chamados deste modo ben por apelido ou por alcume. Alternativamente, pode remitir a uns terreos/eidos novos, aludindo ao seu cultivo recente, tal como acontece con topónimos como Novás.
OLEIROS (Oleiros)
Figura nun documento de 1128 como S. Mames de Olarios (CODOLGA: Mondoñedo 1128).
Debe remitir á profesión dos seus habitantes. Alternativamente, puido haber un antigo campo de enterramento en olas, tal como atopara Sarmiento en Oleiros da Barbanza.
ORBAZÁN (Goiriz)
Este topónimo é cognado do Orbazai existente no concello de Lugo, que foi estudado por Nicandro Ares, que identifica a forma Orvezani que aparece nun documento da Catedral lucense en 998. Porén, Nicandro Ares non se decanta nin pola hipótese de deantroponímico nin pola de hidrónimo a partir de Urbicus.
Seguindo a Carlos Vázquez, trataríase dunha antiga (uilla) Urbiciani ou (uilla) Orbiciani, forma en xenitivo do cognome latino Urbicianus ou Orbicianus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar (cf. C. Vázquez García, 2014. "Toponimia do concello de Lugo").
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar deorbazan (cf. PARES:273,299)
ORDOÑO (Carballido)
Topónimo transparente, que remite ao antropónimo dese mesmo nome, que correspondería cun antigo posesor do lugar
OROSA (Vilapedre)
Este topónimo "Orosa" deriva de "hedrosa", sitio no que abundan as hedras (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia Galega").
Tampouco se pode descartar que se tratase do apelido dun antigo posesor, aínda que máis improbábel.
O OUTEIRO DE BORDELLE (Santaballa)
Ver BORDELLE.
O OUTORELO (Oleiros)
Este topónimo provén do baixo latín altarellu, coa forma en diminutivo antigo en -ellu; remitiría a un pequeno outeiro.
PADÍN (Tardade)
Seguindo a Piel (1947c: 296), a orixe deste topónimo sería no posesor latino PALATINUS (Kajanto 184). É un antropónimo atestado xa en 954 (CDCañizares 122).
O topónimo remitirá, por tanto, a unha (uilla) Palatini, forma en xenitivo de Palatinus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar.
O PADRIÑEIRO (Vilapedre)
Este topónimo é un case-único, pois só atopamos outro como referencia a unhas terras en Palas de Rei (Lu).
Debe tratarse dunha reinterpretación dun *Pardiñeiro, topónimo frecuente en Galiza, que, o mesmo que Pardiña, deriva do latín parietina 'casa en ruínas, paredes', e despois pasou a ter un significado de "devesa ou terreo acoutado".
PADRONELO (Sancovade)
Este lugar vén recollido no Catastro de Ensenada para Sancovade (1753), ao referir os límites da freguesía: 'marco de piedra pizarra nombrado de modia de padornelo'.
Segundo Nicandro Ares, trataríase do diminutivo de Patronus (LC 314), derivado de pater ‘padre, pai’, "anque non se descarta totalmente a influencia ou contaminación de ‘pedrón’. Cítase Patrunello / Paturnello no ano 572 (NML 167; ES XL 346) (cf. N. Ares, "Estudos de toponimia galega").
Esta evolution temperá para Paturnelo evitaría a caída do -n- intervocálico.
PAINCEIRA (Sancovade)
Aludindo a terra na que se sementaba paínzo (millo-miúdo), ou propicia para o seu cultivo.
A PAIOLA (Alba, Distriz)
Alusión ao nome ou alcume dunha antiga posesora do lugar, ou talvez xurdir como alusión a terras dun posesor chamado ou alcumado Paiolo.
A voz paiolo, formado cun sufíxo diminutivo sobre o nome Paio, ten o significado de "bobo, pasmón, parvo". A presión diglósica do castelán foi tal que o uso do nome Paio desapareceu practicamente e apenas quedou na toponimia.
Por outro lado, Gonzalo Navaza matiza que este topónimo Paiola tamén podería derivar do nome persoal Paiol, Palaiol que dan nome a varios lugares en Portugal, procedentes do latín Pelagiolus, diminutivo de Pelagius. (cf. Navaza, 1991. "O nome Paio", in Cadernos de lingua, nº. 3 : 32).
A PALLOTA (Lanzós)
AS PALLOTAS (Soexo)
O apelativo "pallota" designa un "alpendre", e tamén "choza feita de táboa e pallas" e "palleiro" (cf. DdD).
Estes topónimos, xa que logo, fan referencia á existencia de pallotas no momento de pasar o lugar a ser un asentamento estábel.
A PALLOZA (Boizán)
Derivado de "casa palloza", tamén chamada "pallaza", construción típica con teito cónico de palla de centeo. Era preciso renovar o teito cada 15 anos con palla nova (un grosor duns 40cm, cf. aquí).
Ao ser un topónimo, parece indicarnos que, cando se comezou a chamar así, o teito de palla non era xa o máis común.
As "casas palhaças", citadas en Gil Vicente ("Auto da Feira"), son casas cubertas de palla de centeo, análogas en significado ás pallazas ou pallozas dos Ancares. A denominación de "casa pallaza" é tamén frecuente en documentos notariais de Zamora e Salamanca.
PARAÑOS (Lanzós)
Plural de "paraño", que costuma interpretarse como derivado do adxectivo latino *petraneum 'de pedra’, designando un terreo desas características. Podería talvez aludir metaforicamente a pedras asociadas a construción megalítica antiga; de feito, as furadas dos dolmens son chamadas na nosa toponimia "fornos" ou "fornos dos mouros"; isto encaixaría coa acepción recollida en portugués de "pedra da parte superior da boca do forno, en forma de viseira".
Por outro lado, Carré Alvarellos recolle para "paraño" a acepción de "lugar amparado, protexido" (cf. DdD). Podería significar "terra con certos "privilegios", acepción tamén recollida no portugués. Con todo, estas acepcións non encaixan cando se usa un nome colectivo como "parañal".
Procedente probabelmente dun sintagma Pedras Albas, de significado transparente.
Neste concello temos tamén un PEDRALBA (Samarugo).
PARDIÑAS (Samarugo)
O topónimo "pardiña" deriva do latín parietina, "casa en ruínas, paredes", e despois pasou a ter un significado de "devesa ou terreo acoutado".
PARDISCOS (Codesido)
Talvez se trate dun adxectivo "pardisco" 'que tira a pardo'. O sufixo -isco, de orixe discutida, forma adxetivos e sustantivos indicando "similitude", "relación" o "pertencia". É infrecuente, e poucos exemplos atopamos, fachendisco, mourisco, marisco, chuvisco.
Podería remitir cor das terras. No entanto, dado que este adxectivo non o atopamos atestado en galego, si o atopamos en castelán, podemos especular que se trate dun castelanismo importado, e que se trate dun alcume, aludindo aos antigos posesores ou fundadores do lugar, recurso común na toponimia.
AS PAREDES (Árbol, Distriz)
Os topónimos "Paredes", frecuentes en Galiza, acostuman remitir á existencia de paredes dunha ou varias casas en ruínas, por veces ruínas castrexas. No entanto, na Idade Media podía tamén aludir a un ‘muro, valado, muralla’ e, en particular, ao ‘valado que cerra e limita unha propiedade’ (cf. X. Varela, 2008. "Léxico cotián na alta Idade Media de Galicia: a arquitectura civil". in Anexo 62 de Verba. p. 112-113). Esta acepción, xunto coa de ‘ruínas de construcións’ (cf. G. Navaza, 2007, p. 138. "Toponimia de Catoira"), son probablemente os que deron orixe ós topónimos, que aparecen xeralmente en plural.
Probablemente se trataría, xa que logo, dun lugar repoboado que fora antigamente abandonado. Lembremos, como exemplo xustificativo, as mortíferas pestes que ocorreron na Idade Media, que levarían ao abandono de moitas aldeas.
A PARROCHA DE ABAIXO (Nete)
A PARROCHA DE ARRIBA (Nete)
A PARROCHA (Noche)
Interpretación incerta.A presenza do artigo indícanos que se debeu tratar dunha voz común, ou talvez dun alcume.
Alén de ser sinónimo de xouba, que non tería interpretación toponímica máis que como alcume, o dicionario de X. L. Franco recolle a acepciñon de "casoupa para gardar ferramentas ou para se gorecer nunha finca lonxe da casa". Esta acepción tería encaixe na toponimia. Rivas Quintas recolleu a acepción similar de "Choza de paja que se prepara en la era para guardar el grano.". Tamén Corominas, que atopa en Seabre o significado de "cabana".
Por outro lado, no séc. XVIII Sobreira Salgado recolleu a acepción de "Videyra; Cepa silvestre", o cal tería menos encaixe en singular para un topónimo, aínda que Navaza tampouco o descarta (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
A PARRUGUEIRA (Santaballa)
Significado e orixe incerta.
Podemos pensar na acepción común de "parrugueira", sinónimo de "borralleira", talvez relacionado coa actividade das rozas. Se fose ese o caso, tería un uso similar aos topónimos Cernada.
O Nomenclator rexistra un núcleo de poboación "As Parrugueiras" en Xermade, "A Parrugueira" en Vilalba, así como "O Parrugueiro" en Xove. Ademais, é interesante notar a existencia dun "O Parrugal" en Cariño e mais dun "O Parrogal" no Vicedo, que semellan abundanciais, que dan por tanto conta da existencia dunha antiga voz *párruga, ou talvez *párrega.
Por outro lado, tendo en conta o topónimo Parga de Guitiriz, que está atestado na Idade Media como Parrega, tamén podemos pensar que estean relacionados e teñan unha orixe nunha mesma base prerromana.
PASAÍDO (Insua, A Torre)
Topónimo un tanto escuro.
O máis sinxelo semella que se trate dunha metátese por "Pasadío" 'pasadizo. Sitio adecuado ou propio para pasar' (cf. Leandro Carré, 1951. "Diccionario galego-castelán").
Alternativamente, poderíamos interpretalo como remitindo a un nome persoal Pai Saído, sendo Saído o apelido ou alcume. De feito, o correspondente apelido castelanizado, Salido, semella que tivo un foco no concello de Monfero, e está estendido por Ferrolterra.
Como apelido debeu ser detoponímico, remitindo a un oriúndo dun lugar chamado Saído.
Finalmente, hai moitos abundanciais, particularmente fitotopónimos, con esta terminación, como Abelaído, Abraído, Faído, Mazaído. Porén, un topónimo abundancial de "pasos" non poderíamos explicalo moito.
PASARELLE (San Simón da Costa)
Seguindo a Martínez lema, o topónimo Pasarelle, o mesmo que o Pasarín, e tamén Paxarón e Pasarón/Pasarou, así como o cognado portugués Passarão, deben tratarse de parecen derivar de derivados antroponímicos da forma tardolatina *passar, que deu en galego paxaro/páxaro (cf. P. Martínez, 2013. "Sobre algunos nombres de posesor en la toponimia de la comarca de Fisterra (Galicia)").
Trataríase, xa que logo, Pasarelle derivaría dunha antiga (uilla) Pasarelli ou similar, forma en xenitivo de Pasarellius, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar.
PAXÁN (Sancovade)
Este topónimo debe referir ao alcume dun antigo posesor.
Aínda que os dicionarios rexistran a voz "paxo" 'parado, falto de disposición', así como as derivadas paxolo, paxoco, paxote, paxoleiro, paxoliño. Tamén "apaxo" ten unha acepción de "folgazanaría".
O Nomenclator rexistra un núcleo de poboación O Apaxo na freg. de Santaballa, así com O Paxón no Freixo (As Pontes), outro núcleo de poboación "Paxón" en Viveiro, así como unha Cruz de Paxón en Vieiro. O caso da Paxota, en Moeche, tamén podería tratarse doutra variante, e relacionarse coa mesma motivación de alcume. Tamén As Paxonetas, nos Freires (Ortigueira), debe tratarse doutro derivado (o sufixo -etas dálle, de feito, un certo apunte despectivo, propio para un alcume, reforzando en parte a hipótese).
Este lugar aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764):
sitio de pagan (cf. PARES:94) Nota: a transcrición "pagan" non é significativa: tamén Xoberte aparece como Guberte algunhas veces, ou Reguengo como Regengo
PAZO DE ARÁN (Ladra)
O termo "pazo" deríva do latín palatium, e xa na Alta Idade Media a forma paaço tomou esta acepción actual de "casa señorial", edificación de residencia de familia nobre. E de notar que as referencias medievais a un pazo non deben entenderse como un pazo na actualidade, senón que remitirían simplemente á casa do señor, de boa feitura, probablemente de cantería, de dous andares e cuberta de tella ou lousa, en contraste coas demais casas, que serían de planta baixa e cubertas de palla.
Canto a Arán, ver ARÁN.
PEDRAGOSA (San Simón da Costa)
Lugar no que abundan as pedras.
PEDRALBA (Samarugo)
Referencia a unha pedra de cor alba (branca), que tería certa relevancia por destacar na paisaxe ou por outras razóns.
PEDRIDO (Oleiros)
Lugar no que abundan as pedras.
AS PEDRIÑAS (Xoibán)
Topónimo de significado transparente, mais de motivación incerta. Talvez remita a unha morea de pedras pequenas, dun milladoiro ou dalgún resto arqueolóxico.
O PEDROUZO (Lanzós)
PEDROUZO (Román)
PEDROUZOS (A Torre)
O topónimo "pedrouzo", frecuente en Galiza, indica unha morea de pedras, e tamén un "penasco elevado" ou "cima penascosa" (cf. DdD).
A este termo, derivado de "pedra", o sufixo -ouzo, de orixe prerromana, dálle un certo matiz despectivo, o mesmo que ocorre no cognado portugués pedrouço (cf. Priberam).
Edelmiro Bascuas indica que este sufixo deriva de *-auceu, unha variante do sufixo prerromano -auko, que sería abundancial.
PEGOS (Árbol)
O nome deste núcleo de poboación debe remitir ao apelido ou alcume dos antigos posesores do lugar.
Como apelido, non é frecuente actualmente nesta zona (cf. Apelidos de Galicia).
Como alcume, aparece atestado xa no séc XII:
[...] Rodericus Gundisalvit, cf.- Petrus Pego , cf.- Petrus Meigo, cf.- [...] a. 1188 T. Caaveiro Tbo (CODOLGA)
PENA DO CURRO (A Torre)
Alude a unha pena na que se situaría un curro. Ver CURRO.
A PENADANTA (Belesar)
Topónimo transparente, composto Pena da Anta. Alude a unha pena na cal, ou preto dela, se situaría unha anta ou dolmen.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar da Penadanta (cf. PARES:92,161)
PENADRADE (A Torre)
Fitotopónimo, provinte dun *Pena Hedrada (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
O Nomenclator rexistra outra poboación Penadrade (Recemel, As Somozas, A Co), e aínda un Carballadrade (Cabaleiros, Tordoia, A Co). Igualmente na toponimia menor, con varias Penedrada, e dúas Penedrá, en Ourol (Lu) e en Cedeira (ACo).
PENASERRA (Samarugo, San Simón da Costa)
Topónimo transparente, composto en aposición Pena Serra, remitindo a unha pena da serra.
PENATOMÉ (Codesido)
Composto Pena Tomé, no que se situaría algunha pena de certa relevancia. En Codesido existiu o lugar de San Tomé, que debeu dar nome a esta pena que quedaría próxima.
Aparecen tanto San Tomé como Penatomé no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio de sn Thomé, sitio de santhome (cf. PARES:18, 222,223)
molino harinero de una rueda al sitio de Penatomé (cf. PARES:255)
O PENDELLO (Distriz)
O dicionario define pendello como "Pequena construción, normalmente pegada á casa labrega, polo xeral só cuberta polo tellado, que serve de almacén para gardar a leña, o carro, as ferramentas de traballo e outros utensilios."
Debe remitir á orixe deste núcleo de poboación, que comezaría a partir da existencia dun pendello.
PENELA (Tardade)
PENELAS (Alba)
Topónimos transparentes, formas derivadas de pena (latín pinna) 'rochedo' co diminutivo en -ela.
PEREIRA (Belesar)
A PEREIRA (Lanzós, Santaballa)
O PEREIRO (Distriz, Rioaveso, Tardade, Xoibán)
A orixe do topónimos "Pereiro(s)" debe estar en xeral relacionada con pirariu, coa árbore que dá peros, mais tamén noutros casos pode vir de petrariu ''lugar pedreiro, pedregal' (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
Así, por exemplo, no Vicedo rexístrase un Pereiro que, dada a orografía onde agroman as penas, parece probable a orixe en petrarium (cf. Microponimia do Vicedo).
O lugar de Pereira aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar da Pereira (cf. PARES: 102)
PERRODRÍGUEZ (Belesar)
Topónimo que remite a un Pero Rodríguez ou Pei Rodríguez, nome do antigo posesor destas terras.
En efecto, o nome Pero, forma medieval por Pedro, evoluíu por veces na toponimia en Per-, incluso en Por- e en Pur- cando está en posición átona, así o Proxecto Toponimia de Galicia rexistra tamén outras combinacións de Pur+Apelido, como un Purdeus (Parada de Sil), dous Purmariño, un Purrei (Cedeira) ou un Purxaneiro (cf. X. González, 2023. "O nome Pero na (micro) toponimia").
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de per Rodriguez (cf. PARES: 136)
A PETEIRA (Nete)
Referindo a lugar ou elemento que sobresae do terreo. Ten orixe, tal como petón, petouto, na raíz oronímica prelatina *pett 'prominencia, cume'. A forma en masculino "peteiro" ten a acepción de "conxunto de plantas que se distingue do resto, sobre todo nas leiras, pola sua espesura ou altura". Na toponimia pode ter en femenino o mesmo significado.
Por outro lado, os dicionarios de Estraviz e de Leandro Carré rexistran para "peteira" a acepción de "terra con abundancia de plantas de varias familias, para que non se desenvolvan moito".
A PICHA (Tardade)
A PICHEIRA (Belesar, San Simón da Costa)
As voces picha e picheira, o mesmo que "pichel" están relacionados co "lugar polo que sai a auga". Coidamos que, no caso deste topónimo "Picheira", indica algo similar a "chorro, cachón", "pequena fervenza". Así, existen en Galiza as fervenzas chamadas "A Picheira da Seara" e "Picheira do Fócaro" en Quiroga, "A Picheira de Vieiros" en Ferramulín (Courel).
Aínda que os dicionarios de galego non rexistren esta acepción, si rexistran "pincheira" e "ficheira" con esta acepción.
O nome "picheira" en portugués é o mesmo que "pichel", xarra para sacar o liquido das cubas de viño.
Canto á súa etimoloxía, os vocábulos picho, picha, picheira deben provir dunha voz onomatopeica *picc- ou *bicc- ‘punta, pico’ pola forma bicuda e sobresaínte dos pichos.
PICOI (Árbol)
Tendo en conta a terminación en -oi, é moi probábel que remita a un nome persoal altomedieval, ao possessor dunha uilla (granxa, explotación agropecuaria).
Sen dispormos de documentación antiga é difícil estabelecer con certeza o nome persoal do que deriva. Podería derivar dun Ovecconi, de Ovecco, ben atestado na Idade Media, tamén con esta formación:
[...] uobis domno Ouecconi aepiscobo, in Domino salutem. [...] a. 944 LeónCatCD (CODOLGA)
[...] pro confirmans: Munnio Ovecconi . Furninio Guttierriz. [...] a. 1110 CelanovaTbo (CODOLGA)
PICOUZO (Ladra)
O topónimo "picouzo", frecuente en Galiza, deriva de "pico", "a parte máis elevada ou aguda de algo". A etimoloxía de "pico" é discutida, quer de orixe prerromana, talvez céltica, *pikk-, quer do latín piccum.
PÍGARA (Goiriz)
Esta poboación debeu tomar o nome do río Pígara, que aínda na Idade Media era o nome do río hoxe coñecido como Labrada (rivulo Pigara na documentación de Caaveiro do século XI), e que perviviu dando o nome a esta poboación, así como a unha freguesía do concello de Guitiriz. Tamén se preservou o nome do seu afluente, Pigaroa, na correspondente poboación de Momán (Xermade).
Do nome deste río taméndebeu derivar a poboación de Pegariños (Ames), que remitirá a oriúndos do val do Pígara, do mesmo modo que p. ex. a freg. de Chamosiños (Trasmiras, Ou) aludiría a habitantes do val do río Chamoso.
Os dicionarios galegos recollen os adxectivos pígaro, pígara ‘manchado ou salpicado de pintas’. Esta adxectivación, na toponimia, segundo Xosé Ramón López, aplicouse preferentemente a formacións rochosas de pintas brancas e negras, como en Pegariña (Sorga, A Bola, Ou), A Pegariña (Sillobre, Fene, Co), Fonte da Pegariña (Cedeira, Co) (cf. X. R. López, 2019. "Toponimia de Ames").
O nome Pígara tén orixe claramente prelatina. Seguindo a E. Bascuas, derivaría da raíz indoeuropea *peig- /*peik- 'coloreado, de varias cores'. Indica Bascuas que sería paleoeuropea e non céltica, pois Pokorny non rexistra ningunha palabra céltica con esa orixe. Este termo sería aplicado en referencia á cor das augas (ou dos fondos do río), tal como acontece no caso do "río Pinto".
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Pigara (cf. PARES:289)
PINO (Insua)
O PINO (Tardade)
Variantes de Piñeiro. Ver entrada PIÑEIRO.
PIÑEIRO (Santaballa)
O nome deste núcleo de poboación deriva dun fitónimo, indicando a existencia da árbore deste nome. Tal como ocorre neste caso, na toponimia é frecuente atopar este nome en singular, o cal pode aludir a un piñeiro illado que constituía unha referencia no territorio, nalgúns casos como linde.
Tal como indica Gonzalo Navaza (2006), resulta curioso o feito de ser moito máis frecuente como topónimo a forma simple, Piñeiro, que as formas en plural, Piñeiros, ou as colectivas,. Parece ser que a explicación é que esta árbore se estendeu tardiamente en Galiza, sobre todo desde o século XVIII, e que ata entón soamente existían exemplares illados.
A POLLOSA (Distriz)
Debe remitir ao alcume Piollosa ou Piolloso dun antigo posesor do lugar. Na toponimia, é frecuente a caracterización das terras en femenino aludindo ao posesor.
No norte de Lugo é común o uso das formas pollo, molo en vez das estándares piollo, miolo, etc.
O POLO (Lanzós)
Debe remitir ao alcume ou apelido Polo dun antigo posesor do lugar. Trátase dun apelido orixinado no concello do Vicedo e presente na Mariña e noutras partes do norte de Lugo, incluíndo o concello de Vilalba.
PONTE DE SA (Insua)
Este lugar vén recollido no Catastro de Ensenada para Insua (1753):
'de alli ala presa del molino dela Puentedesa, [....] enel sitio dela Puente de Sá'
Para máis detalles, ver SA.
PONTE ESCOURIDO (Sancovade)
Para máis detalles, ver ESCOURIDO.
PONTE PEDROUZOS (A Torre)
Para máis detalles, ver PEDROUZOS.
PONTE TRIMAZ (Gondaísque)
Para máis detalles, ver TRIMAZ.
PORRÁS (Vilapedre)
Fitotopónimo, forma de plural do substantivo porral, que alude a un terreo dedicada ao cultivo de hortalizas ou tamén viveiro, no que se sementan plantas que posteriormente son trasplantadas a outro lugar.
A forma porral deriva de porro (< latín pŏrru), denominación da planta Allium porrum.
Este topónimo rexístrase concello de Carballedo, coas entidades de poboación Porrás de Abaixo e Porrás de Arriba. Coa forma Os Porrás rexístrase nos concello de Pol e Rábade.
A PORTACABANA (Santaballa)
Composto que provirá dun Porta (da) Cabana, en aposición, ou dun Portu ad Capanna 'porto da cabana'.
A respecto da segunda interpretación, indica Antón Santamarina:
" refírome a casos coma os de Portasbestas, Portapena Portamaón Portalamoso Portalaxe Portabrosmos que nos chocan porque, aínda que son medio transparentes, non cadran co noso sistema de facer palabras compostas pois tanto que interpretemos o primeiro elemento como porta ou como porto os resultados serían agramaticais (*porta lamoso) ou pouco gramaticais (?porto pena). A maneira de interpretar eses topónimos é Port’a X = Portum ad X" (cf. A. Santamarina, 2016. "Aplicación dos criterios de revisión do Nomenclátor de Galicia 2003", in "Estudos de Onomástica Galega Microtoponimia: experiencias de recolla, didáctica e documentación").
PORTAS DE GALÁS (Soexo)
O nome Galás debe aludir ao alcume ou apelido Galán, que terían sido antigos posesores ou fundadores do lugar.
O nome Galanus está atestado na Idade Media:
[...] Naudericus presbyter. =Galanus diaconus testis. = Agila presbyter, testis. = [...] a. 863 LugoCatCD (CODOLGA)
Igualmente o sobrenome Galán:
[...] Dominicus Suerii, Garsias Galan , Martinus Roderici, [...] a. 1246 FerreiraPallaresCD (CODOLGA)
Por outro lado, tamén puidera alternativamente ter relación co antropónimo Galaz. Indica Boullón Agrelo que tivo difusión na Idade Moderna a través da popularización dos ciclos artúricos na Península Ibérica. Galaz é "o cabaleiro celeste, fillo de Lanzarote, medio monxe e medio soldado, moralmente perfecto, o único a quen lle sería dado atopa-lo Graal" (cf. A. Boullón, 1998. "A influencia franca na onomástica medieval galega". In "Homenaxe a Ramón Lorenzo").
O PORTO BAÑAL (Vilapedre)
Os dicionarios recollen a acepción de porto como paso de montaña ou de río.
A voz "bañal" aparece recollida no galego oriental coa acepción aproximada de "artesa" (cf. DdD). Noutras zonas, aínda que non aparece atestada, remite a unha vagoada que recolle as augas de chuvia, fontes ou rego.
Xa que logo, estes topónimos Bañal, rexistrados en Galiza (e fóra, como "Os Bañals" de Aragón), debe remitir tanto a un lugar en forma de vagoada, no que nalgúns casos podía quedar apozada auga.
Neste caso, O Porto Bañal queda nunha zona relativamente chá, preto dun rego, polo que remitirá a unha zona para cruzar ese rego. A caracterización como "Bañal" confirma esta interpretación.
O PORTOCEGO (Samarugo)
No Valadouro tamén se acha un Rego de Portocego, así como en Lobios (Ou) hai unha Corga de Porto Cego.
O topónimo podería remitir a un porto que quedou obstruído dalgún xeito. Eladio Rodríguez recolle para "cego" a acepción de "cualquier conducto que se ha obstruido con tierra o broza", que debe ser a.González (Eladio Rodríguez, 1958-1961. "Diccionario enciclopédico gallego-castellano").
PORTOCELO (Distriz)
Trátase dun nome transparente, aludindo a un pequeno porto. O nome provén do diminutivo de portus mediante o sufixo -cellu, o mesmo sufixo que figura en topónimos como Montecelo (de monte), Ponticela (de ponte), Arcucelo (arquiño), Chancela (chaíña), Praducelo (pradiño).
Xa que logo, é sinónimo de "portociño" e de "Portiño", coa única diferenza que o sufixo -(c)elo, é forma máis antiga, pois este formato de diminutivo so estivo en uso ata a Alta Idade Media.
PORTO DA EGUA (Sancovade)
O PORTO DE BOIS (Vilapedre)
Para Porto, ver O PORTO BAÑAL. Aínda que en xeral para o termo "boi" é difícil diferenciar as alusións aos animais deste nome fronte ás de rochas e penedos, neste topónimo semella remitir ao animal. O Porto de Bois queda nunha zona relativamente chá, preto do Porto Bañal e dun rego, polo que aludiría a un porto que frecuentaban os bois ou que, dada a profundidade, serían capaces de cruzalo os bois.
Para O Porto da Egua, aplica unha interpretación similar, relativa á capacidade de paso dunha egua polo porto.
PORTO DE CUBAS (Samarugo)
Para Porto, ver O PORTO BAÑAL. En canto a Cubas, ver CUBAS.
PORTO DOS TRONCOS (San Simón da Costa)
Para Porto, ver O PORTO BAÑAL. A motivación dos Troncos sería talvez remitir á existencia nese porto de montaña de arboredo aproveitábel para madeira.
PORTOFERMIL (San Simón da Costa)
No Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753) vén recollido ao referir os muíños existentes na freguesía: 'enel sitio de Porto Filmir'.
Do baixo latín Portu Filimiri, forma en xenitivo de Filimirus, remitindo ao posesor do lugar. Para Porto, ver O PORTO BAÑAL.
A orixe deste antropónimo encóntrase no xermánico Filimirus, ben atestado na Idade Media a través de variantes como Felmirus, Felemirus etc. O antropónimo en cuestión está conformado por dous elementos: por unha banda, o gótico *filu- ‘moito’, e pola outra, o tema mêreis ‘famoso, célebre’ (HgNb 93/2).
Na toponimia aparece Fermil nos concellos de Valdoviño, A Estrada, Palas de Rei e As Neves, así como este Portofermil. Igualmente no norte de Portugal, nos concellos de Celorico de Basto,Vouzela, Guimarães e Vila Nova de Famalicão. . Coa forma Felmil aparece como topónimo maior nos concellos de Begonte e de Outeiro de Rei.
PORTOMEDROSO (Tardade)
A motivación é incerta, podería remitir ás características do porto, talvez aludindo ás características de ser sombrío ou con fraga espesa. Para Porto, ver O PORTO BAÑAL.
PORTO SEGUNDO (Sancovade)
Remitirá a un porto dun posesor chamado Segundo, nome persoal de orixe latina. Para Porto, ver O PORTO BAÑAL.
PORTOVIXIL (Boizán)
Composto de Porto Vixil, remitindo á situación preto da poboación de VIXIL. Para Porto, ver O PORTO BAÑAL.
PRESTES (San Simón da Costa)
Debe remitir ao plural de preste 'crego'. O dicionario de Eladio Rodríguez (1958-1961) define "preste" como "sacerdote".
A motivación é incerta, podería remitir á propiedade dos terreos pola igrexa.
OS PRETOS (A Torre)
O nome deste núcleo de poboación remite ao apelido ou alcume dos antigos posesores do lugar.
En concreto, o máis probábel é que remita ao apelido, xa que este apelido, actualmente coa forma castelanizada Prieto é frecuente en todo norte galego (cf. Apelidos de Galicia).
É relativamente frecuente na toponimia galega, así atopamos outro en Mañón.
O PUMARIÑO (Gondaísque)
Diminutivo de "pumar", finca plantada de maciñeiras/mazairas, pereiras ou froiteiras similares.
PUZO (Insua)
A forma "puzo" é unha variante de "pozo", de significado transparente. Podería remitir á acepción recollida por Eladio Rodríguez:
En algunas tierras labradías de la montaña gallega, donde escasean los ríos y REGUEIROS, suelen hacerse PUZOS para regar en verano las plantaciones hortícolas que precisan el agua; y en lo que se refiere a los PUZOS, lagos y LAGOAS naturales que existen en Galicia [...] (cf. E. Rodríguez, 1958-1961. "Diccionario enciclopédico gallego-castellano").
QUINTÁ (Rioaveso)
Do latín quintana, designaba orixinariamente unha casa de campo, e logo pasou a remitir a un espazo aberto entre muros e casas (cf. M. Álvarez. "Toponimia do Val de Fragoso").
A RABILONGA (Noche)
Este topónimo, non debe aludir directamente a unha "pega rabilonga" senón a un alcume dunha antiga posesora do lugar.
RACAMONDE (San Simón da Costa)
De *(uilla) Reccamundi, forma en xenitivo de Reccamundus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar.
É un nome de orixe xermánica.
A RAIOLA (Codesido)
Topónimo un tanto opaco.
Na Idade Media están atestados os nomes Raiolo, Raiole e Raiola:
[...] , Sinildi, Fofus, Aloitus, uobis Ueremudo et Raiole. [...] a. 887 SobradoTbos (CODOLGA)
[...] ganauimus omnia ad integro de Raisendo et Raiola [...] A. 922 LugoCatCD (CODOLGA)
[...] Raiolo et uxor mea, [...] A. 1013 CelanovaTbo (CODOLGA)
En canto á súa etimoloxía, é discutida, podería ser un diminutivo con base antroponímica en Raius (cf. Boullón, 1999).
Podemos pensar, xa que logo, que aluda ás terras dun posesor Raiolo, ou dunha posesora Raiola. Con todo, considerando a presenza do artigo, que non é común para topónimos medievais deantroponímicos, podemos pensar igualmente que se trate dun alcume.
Finalmente, tampouco podemos descartar que se tratase dun derivado en diminutivo antigo de arrogio 'arroio', un *Arrogiolo > *Arroiolo. De aí sería reinterpretado e deglutinado como "A Raiola", talvez cun estado intermedio en "A Roiola". Sería un cognado dos topónimos A Rexoá, A Roxoá, Arroxoa, tamén provintes dun arrogiola, diminutivo de arrogia/o.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio da Raiola (cf. PARES:284)
RAMALLAL (Noche)
O RAMALLAL (Mourence, Sancovade)
Remiten a un lugar frondoso, onde abundan os ramallos, as árbores pequenas ou os arbustos (cf. DdD).
É posible que algúns dos topónimos Ramalleira, Ramallal, Ramalledo aludan ao aproveitamento das podas das árbores (carballos e similares) para alimento do gado.
O Ramallal de Sancovade vén recollido no Catastro de Ensenada para Sancovade (1753), ao referir os límites da freguesía: 'de alli al sitio nombrado encruzelladas do Ramallal'.
RAMIL (Lanzós)
De *(uilla) Ranamiri, forma en xenitivo de Ranamirus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar. É un nome de orixe xermánica.
RAMONDE (Árbol)
De *(uilla) Ranamundi, forma en xenitivo de Ranamundus, nome do antigo posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) que tería habido neste lugar. É un nome de orixe xermánica.
RAMOS (Vilapedre)
O apelativo "ramo", do latín ramu 'póla". Os numerosos topónimos galegos "Os Ramos" son recollidos por G. Navaza, que os interpreta neste contexto como "lugar frondoso", ou tamén "lugar no que se aproveita a derrama das árbores para leña" (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega").
A RAÑA (Oleiros, San Simón da Costa)
O dicionario de Carré Alvarellos (DGC) recolle para raña a acepción de “rápido desnivel o declive en el lecho de un río de fondo pedregoso” e “terreno alto y de monte pobre”.
Por outro lado, J. M. Piel (1947a: 331-332), seguindo o dicionario de Figueiredo, interpreta "ranha" en Portugal, como “declive no leito de um rio, rápido”.
No noso caso parece ter máis relación coa acepción de "terreo alto e de monte pobre". Esta interpretación foi dada tamén por Menéndez Pidal (1968b: 185) de “sitio raído o arrasado por acción erosiva de las aguas o por un argayo”, en tanto que para Corominas (DCECH, s. v. arañar) significa "terreno cubierto con monte bajo".
Canto á etimoloxía, semella de orixe prerromana, ligado ao verbo rañar ‘raer’.
RAÑAL (Árbol)
O RAÑAL (Carballido)
O dicionario define "rañal" como lugar poboado de "raños" ("sorbeiras"). Porén, é máis probábel que remita a un lugar de "raña" ("terreo alto e de monte pobre). Ver A RAÑA para máis detalles.
Os dous Rañal, o de Árbol e o de Carballido, quedan relativamente próximos, o que nos indica que toda a zona entre eles debeu ser un rañal, e dela tomaron o nome.
O RAÑÓ (Nete)
Forma diminutivo antigo de "raño", que probabelmente debamos interpretar neste contexto toponímico como sinónimo de "raña". Ver A RAÑA para máis detalles.
REBOIROS (Goiriz)
O REBOLADOIRO (San Simón da Costa)
O sufixo -oiro en galego é aplicado a un verbo para referir ao lugar onde se realiza unha acción (lavar -> lavadoiro), podemos interpretalo como deverbal de (ar)rebolar, lanzar o rebolo, para tirar algo ou tirar a unha persoa.
Mellor parece encaixar a acepción recollida no dicionario de Leandro Carré (1979) para rebolar 'rodar una piedra monte abajo', podemos interpretar que aluda a un lugar en pendiente con bolos ou xogas que poderían rodar monte abaixo, talvez como xogo. En efecto, o lugar está situado no comezo dunha encosta pronunciada.
REBORDAOS (Insua)
Este topónimo deriva da forma RŌBŎRĒTANOS, atestada en 958 (TSamos 278) para se referir ao Rebordaos do Saviñao. Trátase dun derivado do lat. RŌBŎRE ‘carballo’, indicando figuradamente ‘forza, robustez’ (DCECH, s. v. roble).
Neste caso en plural debe tratarse dun xentilicio, tal como indica Navaza (2006: 471), e tamén Nicandro Ares (1996: 261), aínda que, seguindo a Moralejo Laso (1977: 311), tamén admite a posibilidade de se interpretar como plural de rebordán ‘silvestre’.
REBORDELO (Codesido, Vilapedre)
REBORDIÑOS (Vilapedre)
Topónimos derivados de "reboredo", tanto coa forma antiga de diminutivo en -elo e a forma xa baixomedieval -iño. Indicaría, por tanto, unha pequena carballeira (cf. p. 1257, Nicandro Ares, "Estudos de toponimia galega". Vol II. 2011).
No entanto, no caso de Rebordiños, é estraño que se dea a forma en plural. Por iso, e dada a existencia na mesma freguesía de Rebordelo, poderíamos tamén pensar que se trate dun xentilicio, remitindo a oriúndos de Rebordelo que fundarían este lugar de Rebordiños.
O lugar de Rebordelo vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os batáns existentes na freguesía: 'enel sitio de Rebordelo'.
O de Codesido aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Rebordelo (cf. PARES:250)
O REBOREDO (Nete)
Topónimo transparente, sinónimo de "carballeira".
REBOUTAS (Belesar)
Poderíamos interpretalo como orixinado nun antigo *Ripa Alta 'ribeira alta', do mesmo modo que os Montouto veñen de Monte(m) Altu(m), ou as Vilouta de Uilla Alta.
Contodo, queda unha pequena dúbida ao non estar Reboutas está situado nun sitio excesivamente alto, nin moio preto da ribeira do río nin estas ribeiras son pronunciadas. Outro tanto se pode dicir da situación para A Rebouta (Olveira, Dumbría, A Co), situado en zona chá.
REDONDO (Lanzós)
A palabra Redondo, do latín rotundus 'redondo', derivado á súa vez do latín rota 'roda'. Xeralmente remite a lugares da paisaxe que presentan esa característica na súa topografía, quer pola forma da finca ("O Campo Redondo") ou por veces ao ser a forma da aba dun monte, a curva dun vieiro, ou o meandro dun río.
Por outro lado, Eladio Rodríguez recolle a acepción de ‘terreo adevesado, delimitado’ (DdD).
REFINGOI (Codesido)
Aparece como Refungoi (sic) no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de Refungoy 228,243,302 (cf. PARES:250)
Podemos pensar nun sintagma Re-Fingoi, considerando a existencia da poboación de Fingoi do concello de Lugo, atestada xa desde o séc X:
[...] que est in Uilla Fingoni Auolo et sua Mulier Lilli [...] a.955 LugoCatTboViejo (CODOLGA)
Por tanto, Fingoi trátase dun nome de posesor en xenitivo, que Carlos Vázquez deriva dun Fingonii, xenitivo de Fingonius (cf. C. Vázquez García, 2014. "Toponimia do concello de Lugo").
Xa máis incerto é o primeiro elemento. Podería tratarse de apócope de Rego ou Río, como ocorre noutros moitos topónimos, neste caso remitindo ao rego que queda ao norte desta poboación, e desauga no río Trimaz, ou ao propio río Trimaz. Con todo, semella difícil pois non se atopa ao pé do río/rego. Talvez se tratase dun *Ripa Fingonii 'ribeira pertencente a Fingonius', tendo en conta que a súa situación é nun couce/requeixo.
Por outro lado, é preciso reparar que aparece atestado varias veces no séc XVIII no Real de Leigos como Refungoy, non como **Refingoy. Poderíamos especular nun *Rui Fingoi > *Rufingoi, con metátese en Refungoi. Porén o apelido Fingoi non se atopa no CAG nin no INE.
REGOVIDE (Árbol. Boizán)
Debe provir de *Recu Aviti, sendo Aviti a forma en xenitivo de Avitus, o nome o antigo posesor do lugar polo que pasa o rego.
Este nome Avitus derivou do latín avitus 'do avó ou dos devanceiros'. Está atestada unha uilla de Abitus no Tombo de Samos, nun documento do 1098 (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 62).
Tamén é igualmente probable a mesma hipótese pero de Recu Viti, sendo Vitus un nome frecuente na Idade Media.
O Nomenclator rexistra tamén un "Penavide" en Ortigueira, que remitiría ao mesmo nome persoal.
A REGUEIRA (Rioaveso)
O termo "regueira", é definido nos dicionarios como "canle por onde baixa un rego de auga" (cf. RAG), normalmente tendo o matiz de 'lugar en encosta' (cf. DdD).
REGUENGO (Goiriz, Samarugo)
Os topónimos Reguengo, frecuentes en Galiza, aluden a posesións reais ou de reguengo, derivado do latín serodio regalengu. O sufixo -engu, de orixe xermánica, expresa posesión ou pertenza, como acontece nos casos de avoengo e abadengo, referidas, respectivamente, ás terras herdadas dos antepasados ou avós, e ás dunha abadía, ou sexa, de titularidade eclesiástica.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa deun alto situada en el lugar de Reguengo (cf. PARES:92,etc)
A REIBOCHA (Belesar)
Este lugar aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar darreybocha (cf. PARES:54)
Os alcumes Bocho, Bucho deben aludir ás súas acepcións de 'vulto saínte, papada, bandullo'. Tanto Bocho e Bucho, así como Bochón, Bochoa, Bocheco, xa están atestados como alcumes na Idade Media (cf. CODOLGA): "Petrus Nunit Bochum" (a. 989, FiãesCartulario), "Petrus Martini de Donius dictus Buchu" (a. 1200, SobradoTbos), "Petrus Bochus, presbiter" (a. 1210, ToxosOutosTbo), "Fernandus Petri dictus Bochon" (a. 1254, OseiraCD), "Petrum dictum Bochon" (a. 1254, OseiraCD), "Petrus Fernandi dictus Bochom de Noya" (a. 1274, ToxosOutosI), "Maria Pelagii Bochoa " (a. 1274,ToxosOutosTbo), "Iohannis Bochom"(a. 1282, OurenseCatCD ), "Fernandus Petri, dictus Bochon" (a. 1323, LugoCatCD)
Considerando o anterior, é plausíbel pensar que A Reibocha aluda a un nome persoal Roi Bocho, que sería o posesor do lugar. A construción adxectival "A (terra de) RoiBocho" > A Reibocha é típica na toponimia (cf. A Martiza, A Reirisa, A Gonzalva,...).
Canto ao paso de *RoiBocha > Reibocha, tampouco é estraño en galego, tal como debeu ocorrer cos topónimos O Reigómez, Rei González, O Reipaz, Reifernández, Reimoniz, Rei Pillado, Reipinto, Reicuco, A Cova de Reifol. É de notar que, aínda que na toponimia tamén se dá o paso de Río- > Rei- (cf. Reibó, Ribón, Remourelle, Regundille), non debeu ser o caso da Reibocha, pois non se atopa preto de río ou rego.
REMOSENDE (Samarugo)
Derivado dunha (uilla) Remesindi, forma de xenitivo do nome persoal Remesindus, o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Remesindus é un nome persoal de orixe xermánica.
A evolución sería Remesindi > Remesende > Remosende, este último paso por influxo da bilabial (como en semana>somana) e mais por disimilación.
Poderíamos pensar nun **Rivu Manosindi, mais non se atopa á beira dun río, nin este Remosende nin outros dous existentes en Galiza.
O PTG rexistra unhas terras Romosende no Vicedo (Lu) e outras en Campo Redondo (Ribadavia, Ou), estas últimas que deben corresponder co lugar atestado en 1222:
A RETORTA (Codesido, San Simón da Costa)
O lugar da Retorta de S. Simón da Costa vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os batáns existentes na freguesía: 'enel sitio da Retorta'.
O dicionario de Eladio Rodríguez define "retorta" como "volta, revolta, curva que fan os camiños e os ríos polos accidentes do terreo que percorren (cf. DdD).
En Galicia son frecuentes os topónimos como Leira Torta, Camiño Torto, Riotorto, A Retorta, etc. que dan conta da forma que presentan.
A de Codesido aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio da Retorta (cf. PARES:139)
A REVOLTA (Lanzós)
O termo "revolta" remite unha curva, xeralmente de río (cf. DdD). Tamén ten esta acepción en portugués (cf. Priberam).
Neste caso concreto, debe remitir á súa situación na "revolta" do Rego do Sisto.
É un topónimo moi frecuente. De feito, na microtoponimia deste concello atópanse varias A Revolta e As Revoltas, como p. ex. As Revoltas, situadas tamén nunha curva do rego, preto da Fieitosa.
RIAZÓ (Carballido)
Este topónimo remitirá ao pequeno caudal do regato que pasa a oeste deste lugar, que máis a sur se xunta con outros para formar o Rego de Santa Baia, e este á súa vez máis ao sur, o Río Támoga.
En efecto, Bascuas (2002: 152-153) deriva Riazó (e Riazor) do diminutivo romance riuaceolum, ‘río pequeno’, a partir do latín riuus. Tamén os actuais Riazón e Riazor deberon ter a mesma orixe, tal como acontece para Riazón (A Laxe, Chantada, Lu), atestado como Riazoo en 1294 (cf. N. Ares (2011) "Estudos de toponimia galega", Vol II: 795). Temos outro Riazó en Dozón (Po), e Riazón nos concellos de Lugo,Carballedo, Chantada e Outeiro de Rei, Carnota e Santiso. Tamén Riazoas en Brión (ACo).
RÍO TÁMOGA (varios)
RIOAVESO, San Xurxo de (Rioaveso)
Nótese, ademais, a existencia da freguesía de Santalla de Rioaveso, limítrofe con esta pero xa en Cospeito. Na documentación medieval dá a impresión de ser Santalla unha parte ou anexo de San Xurxo:
[...] sanctus Iurgius de Riuula uerso cum Sancta Eulalia [...] a. 1128 Mondoñedo (CODOLGA)
Contemplar ambas freguesías é importante para poder explicar o topónimo.
O adxectivo "aveso" é recollido no dicionario de Leandro Carré como "Opuesto, contrario, avieso. Torcido, tortuoso, malo"(cf. DdD). Similarmente no portugués "que é contra ou que discorda; Oposto ao que deve ser; Mau" (cf. Dicionário Priberam).
Podemos interpretar, xa que logo, este riuum aversum de dúas maneiras:
1) 'río torto, río revirado'. Esta caracterización do río non sería estraña, así cf. Riotorto, nome de freguesía e concello. A motivación pode ser o feito de o río Támoga ter moitos meandros ao seu paso por Santalla de Rioaveso.
2) 'río oposto', en alusión ao río Támoga, o río principal da zona, que queda a leste das dúas freguesías Rioaveso. Sería unha forma análoga á dos frecuentes topónimos Alemparte, Lamparte (='da outra parte do río).
En canto á etimoloxía, podería pensarse nunha orixe en adversum, en vez de aversum, pero os atestamentos en latín do séc XII indicados, xunto con outros, todos coinciden "Sancti Georgi de Rio Averso" 1128, "Sanctus Georgius de Riuulo Auerso " 1110, "ecclesias de Riuo Auerso et Sancte Eolalie" 1181.
Tamén Coromines se inclinou pola mesma etimoloxía "Es verdad que podría pensarse también en AD-VĔRSUS ‘contrario’, ‘enemigo’, de donde probablemente el fr. ant. avers ‘hostil’, pero varias razones invitan a partir más bien de AVERSUS".
RIOMOURO (Corvelle)
Composto de Río Mouro, que debe aludir á cor do río ou rego. Tamén poderíamos pensar nalgún feito lendario ou arqueolóxico, dada a presenza dos "mouros" e "mouros" lendarios na cultura galega.
O lugar está situado entre dous regos de pequeno caudal, polo que non é doado identificar a cal dos dous brazos do Rego de Bouzas se refire o topónimo.
No veciño Xermade atopamos igualmente un Río Mouro, que desauga no Río Branco, máis coñecido por Rego de San Martiño.
AS ROCELLAS (San Simón da Costa)
O ROCELLO (Ladra)
O lugar das Rocellas vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os muíñoes existentes na freguesía: 'en el sitio das Rocellas'.
Os termos rocella e rocello son diminutivos de "roza", "monte que se cava ou ao que se lle queima a broza para cultivalo". Neste sentido, Rivas Quintas tamén recolle "rocello" en Begonte como "Monte bajo con esquilme" (cf. DdD).
Hai unha outra acepción para rocello, que se recolle en Guitiriz e noutros puntos da Terra Chá, de "terreo pequeno e cercado". Esta acepción semella derivada e secundaria, probabelmente máis recente, polo que nos incluinamos pola acepción máis común (cf. Fernando Vázquez López, 2002. "A toponimia na Terra Chá lucense no Concello de Guitiriz", in Actas do I Congreso Internacional de Onomástica Galega "Frei Martín Sarmiento").
Ver A ROZA para máis detalles.
RODAS (Samarugo)
O vocablo "rodas", ten un significado ben coñecido, pero unha incerta motivación para o topónimo. Moitas veces, as referencias a roda ou rodas remiten á forma das penas ou rochedos existentes.
ROIDÍAZ (Román)
Topónimo transparente, remitindo a un antigo posesor do lugar, que se chamaría Roi Diaz.
Existe tamén un Roidiz na parroquia de Ribadeume, nas Pontes de García Rodríguez. Tamén precedido de Roi, en orixe un apócope de Rodrigo.
Aparece no Real de Legos (1753) ao mencionar a Domingo de Ruidíaz e a Ysidro de Ruidíaz.
ROMÁN (Román)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura nun documento de 1128 como S. Eulalia de Romani (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remitiría a unha (uilla) Romani, forma en xenitivo de Romanus, o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola).
Santa Baia de Román figura no Mapa Geográfico del Reyno de Galicia que en 1784 realiza D. Tomás López, é unha das trinta freguesías de Vilalba.
No Catastro do Marqués da Ensenada para Román (1753), dise que hai catro muíños fariñeiros, situados en Cartemil, Baliño, Ribeira e Pazo,e mais 54 casas habitadas e 3 arruinadas, contabilizando 65 veciños.
Aparece na "Geografía General del Reino de Galicia" (1928), e inclúe as seguintes aldeas: “Abelaira, Alfayate, Ameneira, Aneiro, Ares, Arnado, Carballás, Carboeira, Cardemil, Carrís, Casería, Dadín, Enfistela, Fontela, Fuente Marín de Abajo, Fuente Marín de Arriba, Galgueira, Gande, Junto la Iglesia, Laboreiros, Locencia, Mazdela, Morozo, Pazo, Pedrouzo, Pico de Román, Porto Cando, Porto Vilar, Romariz, Sande, San Fiz, Seibane, Torre e Ullo Marelo” (cf. vv.aa., 1928. "Geografía General del Reino de Galicia. Provincia de Lugo": 812).
ROMARIZ (Román)
Derivado dunha (uilla) Romarici, forma de xenitivo do nome persoal Romaricus, o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome persoal de orixe xermánica, composto dos temas gótico *hrôm-, ao que Piel e Kremer (HgNb 225/3) supoñen o significado ‘valor, gloria’; e polo outro, o xermánico *rikaz ‘poderoso, rico’.
É un topónimo frecuente en Galiza, así o atopamos nos concellos de Begonte, Fene, Abadín, Guitiriz, O Incio, Palas de Rei, Riós, Agolada e Soutomaior. Coa variante Romarís atopámolo nos concellos da Baña, Boiro, Brión, Negreira, Padrón, Vedra, Vimianzo e Vilanova de Arousa.
A ROZA (Oleiros)
O termo "roza", do latín ruptia, remite a un "(monte da) roza", monte que é rozado e cavado para cultivalo con trigo ou centeo".
As actividades de cavar na roza no monte eran moi comúns, con varios anos de descanso cada monte (por veces máis dunha década). Co material rozado facían borralladas, ao queimaren os toxos e outros arbustos, que servían de abono para logo plantar o cereal.
Escribiu Risco: "Nas terras de montaña, vese ao lonxe polo vrau arder o monte en moitos lados, dando de día un basto fume azul que vai empardecendo conforme sube, e véndose de noite as luces e o resprandor das flamas baixas, coma se estiveran acendendo braseiros eiquí e acolá. Ollando ao lonxe, as máis das veces é o fume o único que se move na calma azul da largancía" (V. Risco, "Terra de Melide").
SA (Insua)
Os topónimos Sa e Saa, moi abundantes en Galiza e no Norte de Portugal, e amplamente documentados, posiblemente derivan do xermánico *sala.
Para J. M. Piel, "sala" tería un significado similar a "casa de campo, casarío, quinta", unha explotación agraria, que incluía a residencia señorial. Segundo Kremer, tería "un significado primario de "casa de liñaxe nobre ou antiga", significado próximo ao latín uilla ou palatium, aos que substituíu” (cf. pp. 133-148 de D. Kremer, "El elemento germánico y su influencia en la historia lingüística peninsular" in "Historia de la lengua española". 2004).
Por outro lado, Roberts e Pastor derívano dunha base preindoeuropea *sel- 'estancia humana', raíz da que derivan termos como o búlgaro antigo selo ‘aldea’, selitva ‘vivenda’, e que orixinaría nas linguas xermánicas *sal- 'habitación, cuarto' (cf. E. A. Roberts e B. Pastor "Diccionario etimológico indoeuropeo de la lengua española". 1996).
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura no repartimento de 1488 como yglesia de San Cristoual de Xamarugo (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Seguindo a Martínez Lema, debe provir "do ictiónimo samarugo (coa variante xaramugo), de orixe incerta, aplicado aos peixiños de pequeno tamaño (incluso cágados) que poden ser empregados como bicada para pescar. Esta idea de miudeza, ou incluso a acepción figurada ‘terco’ (que aboa Constantino García no seu glosario), puideron xustificar o seu emprego como sobrenome, a partir do cal cristalizaría como topónimo".
SAMIL (Carballido)
Deriva de (uilla) Salamiri, forma en xenitivo de Salamirus, nome dun antigo posesor dunha uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É un nome de orixe xermánica.
SAN SIMÓN DA COSTA (San Simón da Costa)
Haxiotopónimo de significado transparente. Está atestado no 1128:
'Sanctus Simeon, Sanctus Iacobus de Goerit, Sancta Eulalia de Romani' (CODOLGA: Mondoñedo)
No final do séc XVIII esta freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 123 casas, repartidas nas seguintes poboacións:
Acibro, Adaulfe, Balado, Barreiro, Beiga, Besta de Abajo, Besta de Arriba, Bodan, Cabradoiro, Candaído, Carballotorto, Casal, Castro, Cobas, Coto, Couso, Felgueiras, Fonte-raña, Funcasta, Lagoa, Lajoso, Merlos, Nobás, Pardasalbas, Pasarelle, Porto-dostroncos , Pude, Racamonde, Regueiriño, Retorta, Ribeira, Sedradas, Tarrelo, Varela, Vilamayor, Viso y Visodairas, y otros.
O SANCHÓN (Oleiros)
Topónimo orixinado nun antropónimo Sanctionis, coa forma en xenitivo de Sanctius. Tal como indica Nicandro Ares, dende o século VII, algúns nomes persoais da segunda declinación, pasaron á terceira, facendo o xenitivo en -onis, como Petrus, -onis; Paulus,-onis; Firmus, -onis, etc. Isto aparece nos topónimos lucenses Brollón, de Braulius, -onis, Sanchón, de Sanctius, -onis; etc.
No séc X xa se atopa esta forma en xenitivo como nome persoal
[...] Ranimiro anatorite testis.Sanctione anatorite testis. Didacus anatorite testis. [...] (CODOLGA: Astorga)
SANCOVADE (Sancovade)
O nome desta freguesía é un haxiotopónimo, derivado de Sanctus Cucuphatus.
Está atestado no 1128:
[...] S. Julianus de Maurenti. S. Petrus de Lancobos S. Cucufatus. S. Martinus de Nosti. S. Salvator de Ladra[...] (CODOLGA: Mondoñedo)
SANDE (Belesar)
Este topónimo remite ao antigo posesor do lugar. É dun nome masculino de orixe xermánica, formado a partir da raíz gótica *santh 'verdadeiro' (cf. J. M. Piel "Os nomes germánicos na toponímia portuguesa" in "Boletim de filologia", Tomo VI: 334).
É importante notar que a orixe xermánica do nome non indica que o posesor fose desa orixe, xa que estes nomes foron populares na Idade Media.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
al sitio de Sande (cf. PARES: 109,112)
SANTABALLA (Santaballa)
SANTALLA (Insua)
As formas Santaballa e Santalla son dúas das evolucións que houbo do latín Sancta Eulalia para o galego. En efecto, Sancta Eulalĭa pasou á toponimia galega coas formas Santa Baia, Santaballa, Santalla, Santaia e Santoalla.
Refírese ao nome dunha mártir cristiá do final do século III. O seu culto debeu ser ben importante, pois Santa Alla é titular de 138 parroquias, a oitava máis frecuente. Como haxiotopónimo mantense na denominación parroquial en 21 casos.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta dos seguintes "lugares e casaríos":
Airado, Apajo, Barreiro de Abajo, Barreiro de Arriba. Bordelle, Cabras, Cancelo, Carballo, Carballolongo, Carracido, Casela , Cobreiro , Folgueira , Fonlebouza , Grandabella, Gunjar, Pereira, Piñeiro, Riveira, Templanza, Tofiade, Trastoi, Trufas, Vilanova, Vilasuso, Villajuan y Zendoy.
A SAPEIRA (A Torre)
Este topónimo talvez remita ao significado obvio, a un lugar onde abundaban os sapos.
SAR (Corvelle)
SARELA (Vilapedre)
O nome estas dúas poboacións Sar, e Sarela, deben provir do nome dos regos que pasan ao pé deles, o Rego de Bouzas e o Rego de Vilapedre, respectivamente.
A forma Sar procede dunha coñecida raíz hidronímica indoeuropea *ser- ‘fluír, correr’, con formas cognadas existentes na hidronimia de toda Europa, con ríos Sar afluente do Ulla, e o Sar de Loiba (Ortigueira), así como Sarria e os foráneos Sara, Saar, Serre, Sarre, Sarno, Sarine, Sorga, Jarama, etc. Para Boullón Agrelo, tería concretamente unha "orixe na base celta *sar- 'auga' (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)": 414).
En canto a Sarela, derivado de Sar co diminutivo antigo -ella, debeu tratarse tamén do nome do rego de Vilapedre que pasa á súa beira. Como curiosidade, é de notar que na hidronimia, as formas en diminutivo eran dadas aos afluentes ou aos cauces altos dos ríos (Lóuzara / Louzarela, Túa / Tuela, Tea / Tiela, Ambía / Ambiela, Ulla / Ulloa, ...). De feito, tanto o Sar de Santiago como o Sar de Loiba teñen un afluente chamado Sarela.
A SEARA (Boizán, Codesido, San Simón da Costa)
O topónimo "seara" designa ‘sementeira de cereal’, 'monte de rozas no que se cultiva centeo', así como o de "pedazo de terra cultivada".
Tanto Senra como Seara teñen unha orixe prerromana común, na forma *sénara. Coromines asígnalles unha orixe celta, talvez de sen-ara 'cultivo separado' ou similar (cf. Coromines, DCECH, s.v. serna). E. Bascuas interprétaa tamén como celta, aínda que distinta etimoloxía, a partir de seno co suf. -ara
Ambas as dúas formas,"Seara" e "Senra", son topónimos frecuentes en Galiza. É interesante reparar que, tanto na parroquia de Chavín (Viveiro) como na de Portocelo (Xove), na de Insua (Ortigueira), conviven os dous topónimos, "A Senra" e "A Seara", o cal pode indicar que foron usados con acepcións distintas desde antigo.
SEIVANE (Román)
Este topónimo deriva dun haxiotopónimo, de Sanctus Iohannes (San Xoán). Xa na Idade Media pasaría na pronuncia popular para *Saneoane, e daí, seguindo a queda do -n- no galego, para "Seoane". Aínda, desa forma, evoluíu para Seivane, Sevane e Savane, todos eles rexistrados na toponimia galega.
Descoñecemos a historia deste lugar. Seivane debe remitir ou a unha capela desa advocación ou ao apelido dun antigo posesor do lugar.
SEIXOÁ (San Simón da Costa)
Diminutivo de "seixa". Este topónimo amósanos que a forma tradicional nesta zona do antigo diminutivo latino -OLA foi -oá, fronte a outras solucións.
En xeral, as voces"seixo" e "seixa" designan un "tipo de rocha xeralmente branca e moi dura" (cf RAG).
Na toponimia, cando está en singular, debe referirse á acepción de pedrafita ou penedo, que serve de marco. Como exemplo, atopamos no Catastro de Ensenada de Foz (1753), ao definir os límites desa freguesía: ".. siguiendo por la vega de Escanlar a un Seijo blanco que en ella se halla .."
SILVA (Santaballa)
Debe remitir ao significado orixinario do latín silva 'bosque, fraga', que se conservou inicialmente no romance.
SISTO (Nete)
O SISTO (Lanzós, Sancovade, A Torre)
Os topónimos Sisto, Sistelo, Sistelín e similares, moi frecuentes na toponimia galega, derivan con moita probilidade do latín sistere ‘colocar, establecer’, e terían un significado de "corte para o gado", en relación a lugares de pasto.
Podemos descartar a interpretación tradicional como referencia a un antropónimo, tal como o latino Sextus ou Sixtus:dada a gran frecuencia dos topónimos "Sisto", "Sistelos", "Sistelo", "Sistelín" é totalmente improbable que se dese tal frecuencia de lugares con nome de tal posesor para un nome "Sistus" tan pouco atestado.
Por outra banda, García Arias interpreta os asturianos "Sesto" e "Sestelo" como que "parece" posible a orixe en sextellus, relativo ao reparto de terras a sextos (cf. aquí). Desta opinión foi tamén Isidoro Millán , que indica que estes repartos ocorrerían na época sueva (cf. I. Millán, 1987. "Toponimia del concejo de Pontedeume y cartas reales de su puebla y alfoz"). Porén, a evolución de "sextu" para "sisto", coa palatalización do "e" en "i", sería tal anomalía na evolución do galego que semella rexeitable.
Como curiosidade, indicar que, de ser certa a interpretación de "corte para o gado", tería un significado análogo ao asignado para o topónimos Busto, Bustelo.
SULOMBO (Vilapedre)
Derivado do sintagma So-Lombo 'ao pé dun lombo do terreo'
A preposición "so", derivada do latín sub, é interpretada co significado de "debaixo de". Para sermos precisos, non sempre indica unha situación "pola parte de baixo de", senón que ten un sentido máis xeral como "ao pé de", "a carón de", "pegado a " (cf. J. Gª Sánchez. "El elemento 'sub' (>so) en toponimia. Reconsideración de su valor").
SUPENA (San Simón da Costa)
Derivado do sintagma So Pena 'ao pé da pena'.
Ver SOLOMBO para a preposición "so".
SUSAVILA (Noche)
O Nomenclátor de Galicia rexistra cinco poboacións Susavila e unha Susovila.
Dado o atestamento medieval de varias delas como Susa Villa, son interpretadas como 'vila de riba'. Provirían dun *Su(r)sum Uillam, remitindo á posición da antiga uilla altomedieval (estabelecemento agropecuario) que alí tería existido. A evolución para Susa Vila é incerta, e xa aconteceu cedo, pois están atestadas Susa Villa xa no séc XII:
[...] illa que habeo in ualle de Trasmonte in villa dicta Susa Uilla de Monte [...] a. 1156 ToxosOutosTbo (CODOLGA)
Podemos pensar que proveñan dun *sursum ad uilla. Ou tamén un Suso Vila > Susa Vila puido acontecer por reinterpretación e consecuente mudanza de xénero.
TARDADE (Tardade)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, non atopando atestacións antigas del (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Remitiría a unha (uilla) Tardenati, forma en xenitivo de Tardenatus, que sería o posesor desta uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). Indica Martínez Lema que este cognomen non aparece incluído no inventario de Kajanto, mais encóntrase en documentos altomedievais, tanto galegos como leoneses. O significado aludiría ás circunstancias tardías do seu nacemento.
Da mesma orixe temos Tardeado (Xallas, Negreira), derivado da forma en acusativo Tardenatu, ou talvez dun Tardeade con ultracorrección de relaxada final.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 27 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Cal de Gayán, Cartín, Corredoira, Curras, Escrita, Fontao de Abajo, Fontao de Arriba , Lanzán, Moiño, Pena, Penela, Portomedroso y Tardade
O TARRELO (San Simón da Costa)
Este topónimo vén recollido no Catastro de Ensenada para San Simón da Costa (1753), ao referir os muíñoes existentes na freguesía: 'enel sitio do tarrelo '.
A interpretación é complexa, polas múltiplas acepcións que pode ter. Podería provir de da forma en diminutivo terrenellu 'terreo pequeno'.
Vendo a distribución de este topónimo, maiormente nesta zona (Xermade, Muras, Monfero, Guitiriz), parece máis probábel que se trate dun alcume, e aluda ao antigo posesor ou fundador do lugar. As formas como tarrañolo, tarrañote ou tarrelo son adxectivos derivados de terra, co significado de ‘pequeneiro, baixiño’, ou sexa, que está a rentes da terra.
TARRÍO (Goiriz)
Debe tratarse dun sintagma Tras Río, remitindo á súa situación alén do río.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa deun alto en el lugar d tarrio (cf. PARES:508)
A TELLEIRA (Sancovade)
Lugar no que fabricaban tellas, aproveitando as terras barrentas do lugar.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764):
sitio da tilleira (cf. PARES:100)
O TENSO (Ladra)
Os topónimos Teso e Tenso remiten a lugares nun pequeno alto. En palabras de Sarmiento:
"Têso con propiedad significa un altillo que se empina en una llanura, y significa menos que outeyro" (cf. DdD).
OS TINEOS (Tardade)
Debe remitir a un alcume familiar, do posesor ou fundador deste lugar.
O dicionario Galego-Castelán de X:L Franco Grande recolle o adxectivo tineo 'tinxido, tisnado' (DdD).
O topónimo Tineo dá nome a tres núcleos de poboación, no Monte (San Sadurniño, A Co), en Loira (Valdoviño, A Co) e en Monfero (Monfero, A Co).
A TOLDA (Sancovade)
O dicionario Estraviz recolle “tornadoiro” como "Espaço do moinho onde gira o rodízio".
A aplicación á toponimia puido ser metafórica, aínda que é incerto.
TORNADOIROS (Nete)
Deverbal, derivado de "tornar" a partir do latín TORNARE, ‘dar volta’; tornar figura nos dicionarios como ‘desviar a auga dun rego’. O dicionario Estraviz recolle “tornadoiro” como
“Sítio onde se dividia a água para os prados, que tinha uma pedra de cada lado e outra debaixo. Os tornadoiros estavam todos ao mesmo nível".
A TORRE (Codesido, A Estrada, A Torre)
O termo "torre" nestes topónimos xeralmente non se refire estritamente a torres, senón a casas fidalgas ou a casas grandes, de labradores ricos.
A de Codesido aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa de un alto situada en el Lugar da torre (cf. PARES:129)
AS TORRENTAS (Rioaveso)
Aínda que a forma "torrenta" non estea recollida nos dicionarios de galego, é de supor que estea relacionada con torrente 'Curso de auga en forte pendente, de corrente rápida e caudal variable'.
De feito, "torrentas" tense usado, aplicada a augas, tal como está atestado na Idade Media:
[...] , quomodo dividit per fluvium de Sauto, et per Torrentas, et per rigarium de [...] a. 1182 RibasdeSilSanEstebanCD (CODOLGA).
Tamén se ten aplicado a fontes, probabelmente remarcando o seu forte caudal:
[...] et inter eum et fontem dicti torrentis et uadit in penedum[...] " a.1144 (CODOLGA).
TOURIÑO (Lanzós)
Seguindo a Martínez Lema e outros autores, trataríase dun derivado do cognomen latino Taur(i)us, entre os cales podemos destacar Taurianus, Taurillus, Taurin(i)us ou Taurinianus (Kajanto 1982: 329) (cf. P. Martínez, 2013. "Sobre algunos nombres de posesor en la toponimia de la comarca de Fisterra (Galicia)": 73).
Por outro lado, Cabeza Quiles relaciona os topónimos Tourón, Tourós, Touriño cunha base prerromana *tor de valor oronímico (cf. F. Cabeza, 1992. "Os nomes de lugar: topónimos de Galicia: a súa orixe e o seu significado")
AS TOUZAS (Goiriz)
Unha touza designa un "Terreo cerrado, con vexetación de árbores ou mato alto" (RAG).
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
sitio das touzas (cf. PARES:464)
TRASCASTRO (Codesido)
Alude á súa situación tras do Castro de Codesido, en relación a outro lugar de referencia. Ver entrada CASTRO.
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio de trascastro (cf. PARES: 258,259)
TRASTEMIL (Corvelle)
Remite a unha (uilla) Trastemiri, forma en xenitivo de Trastemirus, nome do antigo posesor da uilla (granxa, casal, explotación agrícola) altomedieval. O nome ten orixe xermánica, bitemático de *thrafstiz 'confort' e *merjaz 'famoso'. Trastemirus figura nun documento do ano 818, no Tombo de Sobrado (cf. p. 435 de A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)").
Hai tamén un Trestemil en Ortigueira, da mesma etimoloxía.
TRASTOI (Santaballa)
De (uilla) Trastoi, referindo ao nome do antigo posesor da uilla (granxa, casal, expotación agraria) altomedieval.
É un nome de orixe xermánica, composto polo tema Trast-, coa mesma orixe que o gót. þrafstjan 'consolar', e mais o controvertido sufixo -oi.
Como nos demais casos, é importante notar que a orixe xermánica do nome non indica que o posesor fose desa orixe, simplemente os nomes desa orixe foron populares na Idade Media. O que si nos indica é a antigüidade do lugar, tendo en conta que tales nomes deixaron de usarse a partir do século XI (cf. A. Boullón, 1999. "Antroponimia medieval galega (ss. VII-XII)")
Hai outro Trastoi na veciña As Pontes de García Rodríguez.
O TRAVESO (San Simón da Costa)
Alude á situación do lugar en dirección perpendicular a outra tomada de referencia.
Alternativamente, sen documentación antiga do lugar da que dispoñamos, non podemos descartar totalmente que se tratase dun alcume ou apelido dun antigo posesor. Este cognome xa figura no séc. X:
[...] genuit Petrum Arranca et Augenia Ericiz et Arias Trauessu. [...] (CODOLGA, CD Celanova, a. 977)
O TROBO (Ladra, Nete)
O dicionario define "trobo" como "colmea, tronco oco de árbore" (cf. DdD).
Xeralmente refírese á colmea feita de cortiza ou do tronco de árbore. Con todo, os dicionarios recollen tamén acepcións relacionadas máis xerais, como ‘oquedade’ ou ‘concavidade’, o cal tamén podería encaixar no caso dun topónimo.
A súa etimoloxía é prerromana, dunha forma *trobanu. Así Bascuas relacionouno coa raíz indoeuropea *treb- ‘construción de madeira’, vivenda’, da mesma raíz que no latín trabs ‘trabe’, o irlandés medieval treb ‘casa’ e antigo galés treb ‘vivenda’.
É un topónimo con certa presenza na provincia de Lugo, en Barreiros, na Fonsagrada, Ourol, Vilalba, Abadín. Atopamos tamén Os Trobos en Cospeito, así como El Trobo nos concellos Eonaviegos de Castropol e a Veiga.
TRONCO (Goiriz)
Topónimo que semella transparente en canto á etimoloxía, mais escuro en canto á motivación que fixo dun tronco unha referencia na paisaxe.
Indica Gonzalo Navaza que na toponimia debe remitir á un arborado aproveitábel para madeira (cf. G. Navaza, 2006. "Fitotoponimia galega"). Será, por tanto un caso análogo ao dos topónimos A Trabe, que deben remitir a árbores aproveitábeis para trabes (vigas).
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena situada en el lugar de tronco (cf. PARES:153)
AS TURBELAS (Alba)
O nome desta poboación, ao levar artigo, indícanos que se trataba dunha voz común no pasado. No entanto, o dicionario non o trae como sustantivo.
Podemos pensar, con todo, nun diminutivo antigo do adxectivo romance turbiam turbia, axitada, revolta', remitindo a un nome elidido. É plausíbel pensar que remita a As (augas) turbelas, un pouco turbas (=turbias, lembremos que nesta zona se usa molo por miolo, ou pollo por piollo). De feito, xa se documenta un río chamado Turbella no século X e outro Turuella no XI:
[...] uilla Ceraesetello in ripa Turbella; in Marina, uilla Pausata, [...] a. 959 SobradoTbos (CODOLGA)
[...] in foce de Turuela et de riuulo Limie in monte Annor [...] a. 1061 (CODOLGA)
Reforzando esta interpretación, tamén existe unha enseada 'A Turbela' en Tapia de Casarego (cf. C. X.Varela, 2010. "Repertorio toponímico e xentilícico da terra Eo-Navia").
Por outro lado, aínda que máis improbábel, xorde a dúbida, igual que para moitos outros como Rego do Turbaño (Ourol), ou O Torballo, na costa de Rinlo (Ribadeo), de se estas referencias hidronímicas poderían apuntar para unha orixe na hidronimia prelatina, como a raíz *ter- 'frotar, atravesar', estudada por Edelmiro Bascuas, que tamén se inclina pola hipótese latina previa (cf. E. Bascuas, 2006. "Hidronimia y léxico de origen paleoeuropeo en Galicia": 324).
VACARIZA (Samarugo)
O termo "vacariza" é recollido polos dicionarios de galego co significado de "curtidoría de peles" (cf. DdD).
VALBOEIRA (Boizán)
Probabelmente derivado do latín Vallis Bovaria, vale no que se crían bois. É de notar que no latín vallis era feminino, tal como no romance inicial.
VALDESUSO (Mourence)
Do latín uallis de sursum 'val de riba', 'val no alto' (cf. p. 107 de A. Moralejo, "Toponimia gallega y leonesa". 1977)
VALELLE (Sancovade)
Debe provir de Valellu ou Valella, diminutivo de val, aludindo á súa situación nun vale pequeno.
O paso *Valella > Valelle é relativamente frecuente na toponimia, onde fosilizou esta evolución de relaxación da vogal final.
OS VALES (Codesido)
O VALIÑO (Román)
Topónimos transparentes, OS VALES e aluden á súa situación nun vale da súa situación nun vale, sendo un vale pequeno no caso d'O VALIÑO.
Os Vales aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
sitio de Bales (cf. PARES: 15)
VARELA (San Simón da Costa)
Aínda que os frecuentes topónimos Varela teñen interpretacións controversas, é plausíbel pensar na súa orixe en Vallella(m), diminutivo en -ella, remitindo a un vale pequeno. Esta é a opinión de Gonzalo Navaza (cf. G. Navaza. "Os apelidos da terra de Deza").
Formalmente, non presenta complicación, sendo evolución de Valela para Varela por disimilación de dobre líquida lateral, como por exemplo na voz "taborela" (< tabulella). En canto ao xénero feminino, no latín uallis era feminino, e de feito preservouse no romance inicial, así mantívose A Valiña, Valboa.
Por outro lado, maiormente na microtoponimia e en casaríos, dada a alta frecuencia como apelido e a falta de atestamentos antigos, é difícil distinguir entre aqueles primarios, que aludan a un pequeno val e aqueles secundarios, deantroponímicos, que remitan ao apelido dun antigo posesor das terras así chamadas. Quéda, pois, aí a dúbida.
A VEIGA DE PUDE (San Simón da Costa)
Ver PUDE.
VENTOSELOS (San Simón da Costa)
En Galiza hai tres Ventosela, dezasente Ventosa, catro Ventoso, tres Ventoselo, dous Ventoselle e este Ventoselos. Documentalmente xa se atopa algunha uilla Ventosa no séc. VI. Todos aluden a seren lugares ventosos. O adxectivo ventoso deriva do latín ventus ´vento´, con sufixo abundancial -osus.
Neste caso concreto, pode tratarse dun etnónimo, remitindo a oriúndos dun lugar chamado Ventoso, ou de apelido Ventoso. De feito, aparece un Joseph Bentoso no Real de Legos (1753) ao mencionar aos habitantes da freguesía de Román.
VER (Goiriz)
Debe provir (uilla) Valerii, dun posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) chamado Valerius, nome de orixe latina.
En efecto, autores como Nicandro Ares, asignan a outros topónimos "Baer" a orixe Valerii (cf. N. Ares (2011) "Estudos de toponimia galega", Vol I).
Aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Goiriz (a.1762-1764):
casa terrena al sitio de Ber (cf. PARES:150,322)
A VESURA (Santaballa)
O termo "vesura" é un topónimo moi abundante en Galiza, aínda que con significado incerto.
Posiblemente derivado de "vesar", "arar profundamente, virando a terra, de modo que a tona e o terrón vaian para o fondo do rego" (cf. DRAG).
VIDAL (Alba)
Debe provir dunha (uilla) Vitalii, dun posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) chamado Vitalius, nome de orixe latina (cf. N. Ares, 2011. "Estudos de toponimia galega", Vol I).
VIGO (Vilapedre)
Este topónimo, moi frecuente en Galiza, provén do latín vicus 'aldea' e remite a un asentamento semiurbano ou rural sen fortificar (cf. F. Pérez Losada: «Entre a cidade e a aldea. Estudio arqueohistórico dos “aglomerados secundarios” romanos en Galicia»: 26-34, in Brigantium, 13).
Dada a súa antigüidade, podemos especular que xurdise como establecemento onde se asentaría a poboación procedente do Castro de Orosa, na época do séc III ou posterior, cando o castro foi abandoado, en liña co comentado de seguido.
A voz "vigo" non tivo continuidade no galego, por tanto estes topónimos deberon conformarse nun marco cronolóxico antigo. En efecto, deberon ser asentamentos anteriores ao século IX, xa que na documentación que coñecemos a partir desta data non parece atoparse referencias posteriores a vicus, senón que se fala de uilla ou uillare,e máis tarde tamén de casale.
Por outra banda, a súa orixe non debe ser anterior ao século III, pois foi entón cando comezan a estenderse este tipo de asentamentos aldeáns polo Noroeste (cf. José C. Sánchez, 2008."Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigüedad y la plena Edad Media" : 78).
En resumo, o seu interese arqueolóxico pode ser importante, ao referenciar poboamentos abertos fundados nunha época coincidente co abandono dos castros.
O reparto maioritario destes topónimos nas provincias da Coruña, Lugo e no occidente asturiano é relacionado por algúns autores cos modelos sociais existentes antes da conquista romana. Ao sur de Galicia –con continuidade a Portugal– existen dende o século II a. C. grandes uillae de ata 20 ha., integradas en redes comerciais que ligan co Mediterráneo e cunha acentuada hierarquización social (González Ruibal, 2006: 410-419). Por outra banda, ao Norte e tocando parte do occidente asturiano, atopariamos unha poboación non hierárquica, con pequenas poboacións e que evita a aparición de núcleos territoriais como os do sur (cf. A. Menéndez Blanco, 2015. "Toponimia ya arqueoloxía: dalgunos apuntes sobre’l sou usu complementariu a partir d’experiencias investigadoras na Asturias occidental": 92-93).
VILADÓNEGA (Corvelle)
Derivaría do sintagma vila-dónega, do latín uilla dominica 'vila "dominicada", vila do señor'.
Almeida Fernandes, en base a múltiplos exemplos documentais medievais galegos e do norte de Portugal, interpreta as formas dónega e dónego (coas variantes dóniga/dónigo, donga), como indicativos dun estado da propiedade que se consideraba «terra domnica». Cando estas terras eran adquiridas, mantiñan unha reserva señorial, considerada a «ratio domnico». Nas súas propias palabras:
Esses numerosos casos toponímicos exemplificam, pois, a existência de um estado da propriedade que se considerava, e certamente mesmo se denominava, «terra domnica» (1071, DC 497), cuja origem, pelo menos em muitos casos, pode estar numa fração de livranças novas em terras dominiais por solarengos, que as adquiriam com uma reserva senhorial, considerada a «ratio domnico» (1034, DC 274). E essa fração, conforme o tipo do prédio, tomaria designações específicas: o casal e o agro, a «villa» e a «quintã», «valle», bem como os acidentes de prédios – a leira, a várzea, a vinha, o souto, o paul, o pomar, o pomeiro, o talho, a entrada, e ainda o suco, a fonte, a eira, o valo, e mesmo o paço ou a «pena». Todos eles dominicatos e por isso denominados domnicos (cf. A. Fernandes, 1981. "A Nobreza na Época Vimarano-portugalense").
Na mesma obra, Fernandes postula que a fixación dos topónimos Dónigo/Dónego aconteceu nos séculos IX a XI, en base á súa existencia en Portugal na zona correspondente á extensión da conquista cristiá nesas alturas.
É importante remarcar que dóniga/dónega (e tamén coa forma "donga") non indicaban a "pertenza a unha dona" como teñen interpretado algúns autores, senón que funcionaban como meros adxectivos concordantes co nome. Así, no topónimo galego "Casasdónigas", "dónigas" concorda en xénero e número con "casas", non indica tampouco que pertenzan as casas a "donas", senón que son casas "domnicadas", casas "do señor".
Tamén é bon reparar que Almeida Fernandes diferencia entre dónego/a e donego/a, onde o termo "dónego/a" refire a predios con certa ligazón co domnium (señor), en canto "donego/a" chegaría a ser usado nos finais da Idade Media como sinónimo de ‘vilán ennobrecido’. En efecto, menciona numerosos topónimos medievais nos que donegos alude a unha finca cuxos propietarios pertencen ao escalón inferior da nobreza: senra domnica (963), palacio domingo (1013), ratio donniga (1032), terra domnica (1071), larea doniga (570), pomar donego (1258), etc (cf. p. 247 e p. 449, A. Almeida, 1999. "Toponímia portuguesa. Exame a um Dicionário".
VILAESTER (Rioaveso)
A respecto deste topónimo, a transcrición actual trátase dunha forma moderna "culta" por *Vilaster, non encaixa no galego a conservación desa forma.
Debe tratarse dunha Uilla Asterii, forma en xenitivo de Asterius, nome do antigo posesor da uilla (granxa, casal, explotación agrícola) altomedieval.
O nome Asterius ten orixe xermánica, formado no primeiro elemento por *astr e no segundo por harijs (HGN, §26.2; Boullón 1999: 142).
Ten a mesma etimoloxía que a freguesía Vilaster (Quiroga, Lu).
Non figura no Madoz (1830), no que si figura a de Quiroga, que transcribían como Villaester.
VILAFURADA (Román)
Composto Vila Furada, de significado transparente, aínda que difícil de interpretar cal foi a motivación concreta do nome sen coñecermos a microhistoria do lugar.
O Nomenclátor rexistra tamén unha poboación Liñares de Vilafurada (A Veiga de Logares, A Fonsagrada, Lu).
VILAGONDRIZ (Lanzós)
Remite a unha Uilla Gunderici, forma en xenitivo de Gundericus, nome do antigo posesor da uilla (granxa, casal, explotación agrícola) altomedieval.
O nome Gundericus ten orixe xermánica, formado no primeiro elemento polo gótico *gunþi ‘loita’ e no segundo por ricus, de *rikaz ‘poderoso’ (HGN, §145; Boullón 1999: 256).
O Nomenclátor recolle outro Gondriz en Castro de Rei e Gondoriz en Antas de Ulla e Lalín. Tamén podería ter a mesma orixe Gunturiz en Pontedeume.
VILALBA (Vilalba)
Nos séc. IX e X aparece atestada como Montenigro (cf. CODOLGA). Aparece co nome actual no séc XIII: 'alcaldes de Uilla Alba, Johannes Trapel et Adrianus Pelagii' (TLourenzá, 1240).
Topónimo provinte do latin Uillam Albam 'Vila Alba'. Canto a vila, no contexto altomedieval unha uilla designaba unha explotación agropecuaria.
Con respecto ao adxectivo Alba, tense especulado se remite á cor branca, ou se for un desiderativo, no sentido de "propicia".
Por outro lado, para Alba tamén cabe a posibilidade que remita ao cognome Albus, relativamente frecuente.
[...] subbiaconus conf. Petrus Albus clericus notuit et conf.[...] (cf. CODOLGA).
Pensamos que o máis probábel é que se trate da fórmula desiderativa, na mesma liña que existe Vilaboa.
VILAMAIOR (San Simón da Costa)
Topónimo remitindo a unha uilla altomedieval (explotación agropecuaria). Debe aludir ao seu tamaño en comparación a outra. É unha construción análoga á das Vilameá (vila mediana).
VILAMARTÍN (Rioaveso)
Este topónimo vén recollido no 1753 no Catastro de Ensenada para Rioaveso ao nomear o Rego de Vilamartin, así como os ao mencionar os muíños existentes.
Debe provir dunha (uilla) Martini, dun posesor da uilla altomedieval (granxa, casal, explotación agrícola) chamado Martinus, nome de orixe latina.
VILANUNE (Oleiros)
Topónimo que remite a unha Uilla Nunni, forma en xenitivo de Nunnus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É interesante que neste caso preservouse o núcleo nominal (Vila-), fronte á solución elíptica Nune.
En Antas de Ulla temos o homónimo Vilanuñe, cunha forma semi-castelanizada.
VILAPEDRE (Vilapedre)
Este topónimo debe tratarse do que está atestada no séc IX:
[...] id est: Uillam Petri pistoris, que est in Montenigro , [...]
Remite a unha Uilla(m) Petri, forma en xenitivo de Petrus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). É interesante que neste caso preservouse o núcleo nominal (Vila-), fronte á solución elíptica Pedre.
No final do séc XVIII a freguesía figura no Diccionario de Madoz, indicando que consta de 60 casas, repartidas nos seguintes "lugares e casaríos":
Acibeiro, Bustofrean, Carballal, Carballeira, Castro, Corbelle, Cornas, Fraga, Fraguas, Gandulfe, Lombo do Cervo, Lombo do Rio , Pazo, Porto de Bois, Rebordelo, Requeijo, Sarela, Vigo y otros.
O VILAR DO SECO (Distriz)
O termo "vilar" inicialmente indicaba unha explotación agraria situada na estremeira dunha uilla, da cal se vai progresivamente escindindo ou esguizando ata adquirir entidade propia" (cf. p. 221 de C. Baliñas. "Do mito á realidade: a definición social e territorial de Galicia na Alta Idade Media (séculos VIII e IX)").
É moi probábel que na orixe de moitos dos topónimos baseados en "vilar" ou derivados proveñan de significados de carácter máis ben agronímico, máis que de núcleos habitados.
Porén, na actualidade, os dicionarios refiren a un "casarío", "aldea pequena, lugar pequeno", se ben tamén recollen o termo como "conxunto de terras a labradío, cercadas ou pertencentes a varios donos". Elixio Rivas rexistra en Vilalba a acepción de "Conjunto de fincas que siguen los mismos cultivos, polígono de labradíos", e F. J. Rodríguez nesta mesma zona: "heredad grande, que descansa y se aplica a centeno [...], de varios partícipes". Igualmente, unha acepción de L. Carré foi "Campo en barbeito ou restreva despois de recollido o froito" (cf. DdD).
En canto a Seco, debe remitir ao alcume ou apelido dun antigo posesor. De feito, como apelido ten presenza en Vilalba e nos concellos veciños. Como alcume, xa se rexistra como alcume no séc XIII:
[...] ,hereditatem que fuit de Petro Sicco, et IIas in Moledo [...] a. 1220, ToxosOutosTbo (CODOLGA)
[...] ego Martinus Siccus confessus. ego Suerius Fernandi confessus.[...] a. 1195, SamosTbo (CODOLGA)
A VILARA (Mourence)
Este topónimo debe remitir a unha antiga posesora ou fundadora do lugar, que sería oriúnda dun Vilar, talvez de Vilargabín ou do Vilar do Seco, ou doutros múltiplos existentes na contorna e fóra dela.
Como alcume detoponímico está rexistrado en Painceiros, Campo Lameiro (cf. V. Touriño, 2007. "Aproximación á toponimia menor de Painceiros", in Actas do I Congreso Internacional de Onomástica Galega ").
VILARAGONTE (San Simón da Costa)
De Uilla Aragunti, forma en xenitivo do nome de posesor feminino Aragunthi, de orixe xermánica, composto polas raíces góticas ara- ‘aguia’ e *-gunthi ‘loita’.
VILARDEBÍN (San Simón da Costa)
Topónimo que remite ao posesor da antiga uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola) ou dun uillare que tería existido neste lugar.
Sen manexarmos atestamentos antigos, é dificil estabelecer o nome concreto. Podemos especular con que fose Arvidinus, do xerm. Arvidius (HgNb 18.16), rexistrado en Galiza na Idade Media. Se for este o caso, trataríase dunha Uilla(m) Aruidini, en xenitivo.
Tamén podemos pensar nun Uillare Vitini > *Vilarvedín, cun posterior para Vilardevín, por evitar cacofonía. O nome Vitinus está atestado en Galiza na Idade Media. Existe un Vigovidín, que viría analogamente dun vicum *Vitini.
VILARGABÍN (Insua)
Derivado de Uillare Gavini ou Uillare Gabini. Ver entrada GABÍN.
VILARIZ (Oleiros)
Topónimo derivado de (uilla) Uiliaricus, forma en xenitivo Uiliaricus, o nome do posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola) altomedieval. É un nome de orixe xermánica.
VILASILVESTRE (Belesar)
Este topónimo vén recollido no Catastro de Ensenada para Belesar como Vila Sylvestre. Tamén aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Belesar (a.1762-1764):
casa consu alto en el lugar de Villasilbestre (cf. PARES:115)
Alude a unha Uilla (de) Siluestre, remitindo ao nome Silvester do posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola) altomedieval.
É un nome de orixe latina, ben atestado en Galiza na Idade Media (cf. A. Boullón, 2014. "Antroponimia medieval galega (ss. VIII–XII)": 416).
VILASUSO (Ladra, Santaballa)
Do latín uilla sursum 'vila de riba', 'vila no alto' (cf. p. 107 de A. Moralejo, "Toponimia gallega y leonesa". 1977)
O VISO (San Simón da Costa)
VISODAIRAS (San Simón da Costa)
O termo "viso" alude a un "sitio alto, sitio elevado", con boa visibilidade (cf. DdD).
No caso de VISODAIRAS, remite a un Viso de Airas, lugar que debe ter boa visibilidade das airas, ao quedar en zona máis elevada que estas.
VIXIL (Boizán)
Topónimo probabelmente derivado de (uilla) Vigildi, remitindo ao nome do posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola) altomedieval. É un nome de orixe xermánica.
Este lugar aparece atestado como Uigil nun documento de 1128, do rei Afonso VII e súa nai a raíña Urraca:
[...] usque ad pontem de No/usti et inde per castrum de Uigil per montem de Meir .[...] a. 1128 Flórez (CODOLGA)
O XESTAL (Gondaísque)
Lugar onde abundan as xestas.
XESTAS BRANCAS (Noche)
Lugar que remite á abundancia de xestas brancas (Cytisus multiflorus). Trátase dunha xesta caracterizada polas súas flores de cor branca, fronte á cor amarela das xestas máis comúns).
XIMARÁS (Árbol)
Topónimo derivado de (uilla) Uimaranis, forma en xenitivo Uimara, o nome do posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola) altomedieval. É un nome de orixe xermánica.
Aínda que poida resultar estraña a evolución de Uimaranis ata Ximarás, con palatalización da consoante inicial, está en coherencia con varias series de topónimos. É totalmente descartábel a interpretación dalgúns lingüistas de tratarse dunha ultracorrección da gheada (cf. X. L. González, 2021. "O topónimo Ximarás e o seu elenco").
O Nomenclator rexistra varios outros Ximará(s), como en Pedrafita (Guitiriz), Muras. Na microtoponimia, o PTG rexístrao en Viveiro, Moeche, Xuances, Alfoz e Cospeito. Tamén atopamos, con distinto acento, Xímara en Barreiros e máis na Pontenova, así como unha Pena de Ximarao en Cedeira, Ximarei en Cospeito, Xemaré en Xermade, etc.
XOBERTE (Sancovade)
Topónimo derivado de (uilla) Geodeverti, forma en xenitivo Geodevertus, o nome do posesor da uilla (casal, granxa, explotación agrícola) altomedieval. É un nome de orixe xermánica.
Este lugar vén recollido no Catastro de Ensenada para Sancovade (1753), ao referir os muíños da freguesía: 'otro enel sitio de Juberte''. Aparece como Guberte no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para Sancovade (a.1762-1764: 112):
XOIBÁN (Xoibán)
Este topónimo concreto foi estudado por Martínez Lema, indicando que figura no repartimento de 1488 como yglesia de Joyban (cf. P. Martínez, 2008. "Achegamento á antropotoponimia do concello de Vilalba (Lugo)" en Homenaxe a Antón Santamarina").
Derivaría, seguindo a Martínez Lema, e esta a Piel (1948: §84), dunha antiga (uilla) Iouiani, forma en xenitivo de Iouianus, remitindo ao posesor da uilla altomedieval (granxa, explotación agrícola). O nome Iouianus derivaría do nome Iouius mediante a adxunción do sufixo –anis (vid. Boizán).
Por outro lado, seguindo a Miguel Costa (blog Frornarea), derivar de (uilla) Iuwilani, forma en xenitivo do antropónimo xermánico Iuwila ( ˂ PG *Juwila 'Novo, xove', ADN: 984).
O XUNCAL (Corvelle)
A XUNQUEIRA (Codesido)
Os fitotopónimos Xuncal e Xunqueira, frecuentes en Galiza, remiten a un lugar no que abundaban os xuncos.
A Xunqueira aparece no libro Real de Leigos do Catastro de Ensenada para o Couto de Codesido (a.1762-1764):
casa terrena situada al lugar da Junqueyra (cf. PARES: 268)
XURBAL (Tardade)
Comentarios
Publicar un comentario